Содан болар Еуропа тілдерінде біздің сөздеріміз бар дегенде күмәнмен қарап қалуымыз ғажап емес. Оған себеп, біріншіден, қазіргі кезде басқа тілден біз көп сөз аламыз, екіншіден, әлемнің көптеген сөзін біздікі деп айтатындай «халық этимологиялары» көбейіп кетті. Әрине, солардың ішінде Бразилия «біраз ел», Аргентина «арғын елі», караоке «қара оқы», салфетка «сал бетке», фут (футбол) «бұт», экватор «екі батыр», медицина (Медет Ибн Сина) деген сияқты қалжың ретінде айта салынғандары да жетерлік. Қазақ «хас – сақтан», Кереку – «керегеден», Осакаровка – «аса қарлыдан» келді дегендер де іштей құптарлық болса да, шындыққа жанаспайды.
Дегенмен атойлап тұрған дәуірде көрші славян халықтарына бізден бұрынғы кезде көп сөз кіргені шындық. Сондай сөздің бірі – деньги. Оның қазақтың теңгесінен келгені рас па? Соны талдап көрейік.
Теңге – Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы. Президенттің 1993 жылғы
15 қарашадағы Жарлығы бойынша айналысқа енгізілді. Төл теңгемізге биыл 30 жыл толып отыр. Басшылық теңгені ресми валюта ретінде бекер таңдаған жоқ. Бұл атау көне дәуірлерден бері қазақ даласында бар, бертін кездің өзінде «сом, ақша, күміс тиын, жиырма тиын» деген мағынада айтылып келді. Қазақ және түркі тілдерінің біразында ең кең таралған семантикасы ол – «жиырма тиынға тең күміс монета». Абайдың аударма шығармасында да күміс тиын деген мәні айқын аңғарылады: Кердең басып шіркеуге жақын барды / Қалтадан бір теңгелік күміс алды. Бәрің бірдей таласпай, бөліп ал, деп / Бір теңгелік күмісті лақтырды (Вадим поэм.).
Алтынорда дәуірінде, тіпті Руське деньга және тенка болып кірді. Орыс тілі этимологиялық сөздігінің авторы Фасмер орыс тілінде деньга және тенка ұғымдары 1361 жылдан бері бар екенін айтып, оның түркі тілдерінен кіргенін алға тартады:
«Древнерусская деньга, также тенка «монета», заимствованы из тюркского теңке «деньги, серебреная монета» (Фасмер I 1986: 499).
Добродомов та оның Алтынорда дәуірінде кіргенін анық дәлелдермен тұжырымдайды:
«К тюркскому слову теңге восходит русская деньга «монета, достоинством в полкопейки». Слово известно по памятникам русской письменности с XIV века, когда на Руси после почти трехвекового перерыва возобновилась чеканка собственной монеты по золотоордынским образцам. От деньга происходит общее название деньги» (Добродомов 1967: 367).
Теңге сөзінің шығу төркінін лингвистер түрліше анықтайды. Фр. Миклошич және К.Френ тамга (таңба) сөзімен байланыстырса, В.Радлов теңерек «дөңгелек (төңірек)» деп түсіндіреді. Ал Добродомов теңгені тиын сөзіне қатысты деп жорамалдайды. М.Рясянен осы пікірге жақын теңгені тұңғыс-манжұр тіліндегі «бұлғын» мағынасындағы денке атауымен байланыстырады көрген (Рясянен 1955: 25). Тиынның тиін терісінен шыққанындай бұл жорамалдар ақылға қонарлық. Бірақ Гераклеид, Хорн, Мюнкачи, Егоров, Ахметянов, т.б. этимолог ғалымдардың теңгені парсының даң/данаг (біздің дән/дәнек) сөзімен байланыстырғандары әлі де дәлелді қажет етеді.
Теңге қазіргі түркі тілдері ішінде қарақалпақ, қырғыз, татар мен башқұртшада, сонымен қатар өзбек, ұйғыр, түрікмен тілдерінде «сом, ақша, жиырма тиын, монета, күміс тиын» тіпті «балық қабыршағы» деген мағыналарда қолданылады. Алтай, чуваш, тіпті моңғол тілінде «күміс тиын» деген мағыналарда сақталған.
Қорыта келгенде, қазіргі деньги сөзі қазақтың (қыпшақтардың) теңгесінен келгені шындық. Ал оның о баста «таңба (тамға)» немесе «дөңгелек» мағынасындағы теңерек (төңірек) сөзімен төркіндес екені анық. Я болмаса, алтай тілдер тобындағы «тиін, бұлғын» мағынасындағы деңкемен түбірлес болуы ғажап емес. Өйткені теңгенің көне және кең таралған мағынасы тиын (күміс тиын) дегенге саяды. Осылайша, биыл ресми валюта ретіндегі 30 жылдығы тойланатын теңгеміздің тарихы тереңде жатыр. Валюталық термин ретінде отыз жыл толып жатса да, жеке сөз ретіндегі қолданыс тарихы әріде жатқанын ешкім жоққа шығара алмайды. Сондықтан теңгеміз мәңгі болсын, құны түспей нығая берсін.
Айтпақшы, ұлы далада тек теңге емес алтын, күміс, дәлдір, бақыр, шақа, жармақ, ақша, елгей, сөлкебай, мір, сом, тиын, пұл, манат, құрыш деген сияқты көптеген түбі түркі ақша атауы қолданыста болған. Олардың ішінде орыс тіліне алтын, алтынник, нибыртинки (бір тиын да жоқ), полтинник (жарты тиын), унтынка (он тиын), ярмак, грошы (түрік тілінде kuruş), монет болып кірді. Төл атаулардан бөлек динар, дирхам, ділдә деген араб-парсыдан келген қаржы терминдері Қарахан дәуірінен бері қатар қолданылды. Олар да солтүстікке біз арқылы кіріп, тюркизм ретінде тіркелген болатын. Түркі ақшасының тарихы мен этимологиясы туралы том-томдап кітап жазуға болатындай.
Мәрлен ӘДІЛОВ,
«Астана» халықаралық қаржы орталығының аға менеджері
