– Ажар апай, Талас Омарбекұлының тарихтың ақтаңдақ парақтарын ашудағы еңбектері бүгінде ғылыми ортаға ғана емес, көпшілікке де жете таныс. Ғалым сұхбаттарында том-том кітап шығара беру қажеттігін, халық трагедиясын жастардың білуі керек екенін үнемі айтып жүрді. Отбасында осы зерттеулері туралы не деуші еді?
– Бізді жұмысына араластырмағанымен де құжаттарын реттестіріп, көмектесуге шақыратын. Еліміздің түкпір-түкпіріне барып, өңірлердегі архивтерде айлап уақыт өткізгені ғылыми ортаға мәлім. Әр сапарынан ашынып қайтатын. Өйткені ашаршылық кезіндегі босқыншылық, адам төзгісіз, тіптен нанғысыз жағдайлардың орын алғанына өзі танысқан архив деректері айғақ еді. Көп жайтты үйде ашық айтпағанымен, соның бәрін сұхбаттарынан, еңбектерінен оқып хабардар болып отырдық. Адам жанынан түңілетін деректерге куә болды, оның салдары да оңай болған жоқ. «Қазақтың азаттығы жолындағы күресі туралы жастар білуі керек, сондықтан мен осы деректерді кітап етіп жарыққа шығарам» деп көп еңбектенді. Архив Таластың екінші үйіне айналды. Екі сөзінің бірінде «архивке бару керек» деп отыратын. Орталық комитет архивінен бастап, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архиві сияқты ведомстволық мұрағаттарға жиі барып жүрді. «Ұлт-азаттық көтерілістер туралы деректерді менен кейінгі жас зерттеушілерге ұсынып кетуім керек. Сталиндік репрессия, ашаршылықтың қасіретін ашып көрсетсем, олар әрі қарай зерттеп, зерделеп алады. Оның барлығына бірдей үлгере алмаймын», дейтін.
– Ғалым сұхбаттарында Тыным анасы туралы көп айтады. Тіптен, ғылыми жұмысының тақырыбын да анасымен ақылдасып барып, таңдағанын жазады. Талас ағаның балалық шағы туралы не айтасыз?
– Талас Омарбекұлының ата-бабасы – Әулиеата өңіріне белгілі әулет. Олар қилы заманда кеңестік-тоталитарлық жүйенің құрбаны болып кетті. Талас 4 жасқа келгенде әкесі дүниеден озса, Тыным анамыз 80-нен асып қайтты. Әке алақанын алмастырып, өмірдің тауқыметін бір кісідей-ақ көрген енем ашаршылық заманның қилы кезеңдері туралы жиі айтып отыратын. Қазақ даласын шарпыған ашаршылық нәубеті мына таудың арғы бетіндегі қырғыз ағайындарға жете қоймағанын сол кісінің әңгімесінен естіп білдік. Елден ауып, жота-жотаны сағалап, қуғыншыдан бой тасалай жүріп, қырғыз еліне жеткенде жайқалған егінді көріп таңданған екен. Сөйтіп, қырғыз елінде бас сауғалап аман қалған. Елден кете алмаған кемпір-шалдар жастарды жіберіп, өздері үйде қалып отырған. Таластың әңгімесінен ішінара тірі қалғандардың ұрпақтарымен сөйлестім дегенін талай естідім. Осы тақырыпты соңына түсіп жазып, біліп, шама-шарқы келгенше қағазға түсіріп кетті. Таластың бар әңгімесі халықтың ауыр тағдырымен өріліп жатты ғой. Тарихқа қызығушылығының артуына ұстазының ықпалы болғанын, мектепте тарих пәні өте жоғары деңгейде оқытылғанын мақтанышпен айтып отыратын. Ал анамыздың әңгімесінен, естіген қилы тағдырлар осы тақырыпты зерттеуге деген ойын ұшқырлай түскен сияқты. Әулиеатада болған аштық, өзен жағасында көмілген адамдар, Ораз Жандосовтай тұлғалардың халықты аштықтан құтқарам дегені туралы көп айтылатын. Анамыз осыншама қасіретті тағдырлы халықтың тарихын жазу ұлына салмақ болады деп ойласа керек, ашаршылық тақырыбын таңдағанын қаламады. Сөйтіп, 60-70-жылдардағы колхоз құрылысының қалыптасу кезеңінен кандидаттығын қорғады. Бірақ ашаршылық тақырыбына докторлығында оралды. Соны шама-шарқынша жазып, көптеген беймәлім деректі жариялап кетті.
– Талас аға Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау комиссиясының құрамында да жұмыс істеді. Қазақ даласында болған ұлт-азаттық көтерілістердің санын анықтауға зерттеулерін арнады.
– Иә. Бұл жұмысы аясында қуғын-сүргін, тіптен ашаршылық туралы құжаттарды реттеп, оған ғылыми баға беру қажеттігі де ойында жүрді. Қазақтың көрген қасіреті, ашаршылықтың адам нанғысыз шындығын Талас Омарбекұлымен қатар өзге де тарихшылар, зерттеушілер еңбегінен оқып, біліп отырмыз. Бүгінде бұл қасіретті жылдардың куәгерлері де өмірден өтіп кетті. Тек қағаз бетінде қалған мәліметтер ғана біздің кешегі тарихымыздан ақпарат бере алады. Таластың сөзімен айтсақ, бүгінгі жастар интернетке ден қойды. Көп ақпаратты оқып емес, көзбен көріп, қолымен ұстап тануға тиіс. Ол үшін жастар кеңістігінде қазақ халқының басынан кешкен қилы тағдыры туралы мәліметтермен толығып, сол қасірет жылдарды көз алдымызға әкелетіндей ескерткіштер бой көтеруге тиіс. Қасірет жамылған адамдар туралы мәліметтер жарияланып, сол күндерді еске салып отыратындай, құрбандарды еске алу күндері атап өтілуі керек. Бұл жастар бойында туған еліне, ана тіліне деген сүйіспеншілікті арттыратыны анық. Жастар тәуелсіздіктің қадірін сонда ғана біледі.
– Жамбыл облысы Байзақ ауданында Талас ағаның жетекшілігімен мұражай ұйымдастырылғаны белгілі. Сол мұражайда археологиялық қазбалар барысында табылған көптеген жәдігер сақталған екен. Мұражайдың қазіргі жағдайы қандай?
– 1972 жылдан бастап өзі еңбек еткен Жамбыл облысының Байзақ ауданындағы Чапаев атындағы орта мектепте қазба жұмысын жүргізіп, ортағасырлық елді мекендер негізінде «Тарих және археология» мұражайын ұйымдастырды. Ол ортағасырлық елді мекендердің тарихына үңіліп, өзінің орта мектептегі шәкірттерін де баулыды. Талас өзеніне жақын жатқан, бұрын ғалымдар назарынан тыс қалып келген үш қорғаннан тұратын Тегістік ауылы маңына алғашқы қазба жұмыстарын жүргізді. Бұл ісін облыстық музей қызметкері А.Попов, белгілі археолог К.Ақышев қолдады. Сол кезде ортағасырлық Оххум қаласының тарихына байланысты жазған мақаласы «Білім және еңбек» журналында жарық көрді. Таластың «Социалистік Қазақстан», «Жетісу», тағы да басқа басылымдардағы мақалаларында тарихты орта мектепте оқыту әдістері, жас ұрпақты тарих тағылымы негізінде тәрбиелеу, т.б. мәселелер көтерілді. Бүгінде бұл мұражай жұмысын жалғастырып жатыр.
– Талас Омарбекұлы орта мектептерге арналған тарих оқулығын да жазды емес пе?
– Талас жастарға ата-баба тарихын оқытудың маңызын жиі айтатын. Аштық, саяси қуғын-сүргін, Алашорда секілді мәселелер жөнінде біраз деректер жарияланды. Ендігі кезекте жастардың санасында ұлттық тарихи жадты қалыптастыру қажет дейтін. Жоғары оқу орнында сабақ бере жүріп, кейінгі жастардың ақпаратты жылдам меңгеремін деп, әсіресе тарихи мәселелерге келгенде үстірт білім алып жатқанына қынжылған кездері болды. Таластың жетекшілігімен бірсыпыра оқулық жазылды. Ол тәуелсіз елдің тарихын жастар санасына сіңіру, мектеп жасындағы балалардың жас ерекшелігіне қарай меңгеруіне лайықты етіп, әр сынып бағдарламасына сай жазу керегін қаперде ұстады. Тарих пәнінің көркемдік деңгейі жоғары әрі тартымды жазылуына мән берді. Ол сұхбаттарының бірінде айтқан мына бір сөздері көкейімнен кетпейді: «Шын мәніндегі тарих адамдардың аштықтың зардабынан жыланның, тасбақаның етін жегені, босып кеткені, көмусіз қалғаны туралы бұрынғылар ауызша айтқан тарих екенін білдік. Десе де олар ауызекі ғана айтылып, ресми дерек болмағандықтан онша мән бермегеніміз рас. Ал қол қойылып, мөр басылған қасіретті құжаттарды көзбен көргенде, жүрегім ауырды. Осыншама қасіретті жасырудың не қажеті болды екен деген ойға келдім. Көзі көрген адамдардың тірі болса да жасырып отырғаны қалай деп қапаландым. Міне, осы әсерден әлі күнге дейін арыла алмай келемін» дегені бар еді.
– Ал отбасында тарих саласын таңдағандар бар ма?
– Үйдің үлкені Шыңғыс тарихты жақсы көрді. Кіші ұлымыз Мәуленнің де тарихқа деген ынтасы зор болды. Мұндай әңгімеден кейін Талас пәтеріміздің есігіне «мұнда тарихшылар тұрады» деп жазып қоямыз ба деп әзілдеп отыратын. Шыңғыс кітапты көп оқыды. Үйге жақын маңдағы С.Бегалин кітапханасында үш айда алпыс кітап оқып тауысқанын естігенде сенер-сенбесімізді білмеген едік. Оған әкесі қалай қуанды десеңізші. Бірақ Шыңғыс тарихшы боламын деген арманына жете алмай кетті. Ендігі кезекте Таластың аяқталмай қалған зерттеулері, еңбектерін шәкірттері аяқтар деп үміттенемін. Оған архивтерді қатар зерттеген аға тарихшылар да бас-көз бола жатар. Кезінде жанынан табылған профессор Қамбар Атабаев, мектепте бірге оқыған ұстаз Айтмахан Тышқанбаев сияқты жолдастарының қолдауы көп болғанын да көзінің тірісінде жиі айтып жүретін. Артында қалдырған жазба мұраларын өзі сабақ берген жоғары оқу орындары студенттеріне, ауылдағы мектеп бұрышына үлестіріп бердік. Ал жұмыс үстелінде өзі армандап кеткендей, том-том кітаптары тізіліп тұр.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
