Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Қағаз жүзінде «еркін елдердің тең праволы одақтастары» болып жазылып келген кеңес одағы іс жүзінде бодандық бұғауындағы елдердің бір орталыққа бағындырылған моделі еді. Ноқтаға басы сыймайтын ежелден еркін елді жуасыту үшін кәмпеске, ұжымдастыру, репрессия, соғыс, тың игеру сияқты зобалаңды басынан өткеріп, коммунистер бастаған үкімет иелері «кемелденген социализмнен өтіп, коммунизмге аяқ басуын» тойлап жатқан дәуірдің барлық кезеңінде де ұлттың өз ішінде ағынға қарсы ағыс тоқтамаған екен. Ұлтының болашағын ойлайтын әрбір көзі ашық азамат осы ағынға қарсы ағыстың бір толқыны болып, үлкен ағысқа күш беріп отырыпты. Үкіметтің өз идеологиясы үшін, өз пайдасы үшін шығарған әрбір қаулысын ұлтының игілігіне пайдалануға тырысыпты. Ұлт тәуелсіздігі үшін күрестің жаңа форматын тапқан екен. Қаныш Сәтбаев мүмкіндікті пайдаланып Ұлттық ғылым академиясын құрып, ғалымдар шоғырын ұлттың игілігіне жұмыс істеуге үйретіпті. Сол академияның бір ғана академигі Әлкей Марғұлан атқарған жұмыстың өлшеусіз бағасын кім шығара алады? Қазақ ұлтының бүкіл салтанатты өмірін түгел көрсете алған жазушылардың еңбегін немен бағалауға болады? М.Әуезовтің 1916 жылғы ұлт- азаттық күресті, отаршылдардың жауыздығы мен опасыздығын қанын сорғалата суреттеген «Қилы заманына» тең келер көркем дүние бар ма? Қазақ тарихын санаға құйған І.Есенберлиннің «Көшпенділерін» оқымаған сол уақытта қазақ болды ма? Өткен өмірлеріне сағынышын басқан әкелеріміздің қуанышты көз жасын көргенбіз. Бұлардың барлығы тәуелсіздік үшін күрестің ішкі, терең ағысы болатын. Қазақ қоғамында осындай үлкен рухани қазына бесігі болған, тәуелсіздік шамын әр жүрекке жаққан бір тарихи мекеме болған. Ол – М.Әуезовтің музей-үйінде орналасқан Алматы қалалық қазақ әдебиеті мен өнерінің халық университеті. Мұның ашық жұмыс істеуіне сол уақытта Мәскеудегі «Білім» қоғамы ұсынған жоба мүмкіндік берген. Ол жобада қоғамдық негізде барлық жерде Халық университеттерін ашу, сол университеттерге білімді лекторлар тарту, сол арқылы көпшілікке партия саясатын, социализмнің жетістіктерін насихаттау міндеттелген. Елде төрт мыңнан астам Халық университеті жұмыс істеген екен. Ал Алматыдағы Халық университетін ағынға қарсы жүзген алып кемеге ұқсатуға болады. Өйткені бұл университет «Білім» қоғамы ұсынған жолмен емес, қазақ ұлтына керекті жолмен жүрген. Жоғарыдан берілген нұсқауды өз мақсаттарына әдемі үйлестірген. Құны кетіп, жоғалып бара жатқан қазақ рухани мұрасын тірілтуге, қалғып кеткен ұлттық сананы оятуға, ұлтымыздың шынайы табиғатын, өткен шын тарихын танытуға бағытталған. Бұл университетке 35 жылдай академик Рахманқұл Бердібай ректор болған. 500-ден астам дәріс өткізген. «Осы үшін алған орденіңіз бар ма?» деген тілші сұрағына: «Бес жүз сабағым – бес жүз орден», деп жауап беріпті ғалым. Бұл университет жұмысы туралы өткен ғасырдың 60-70-жылдары Алматыда тұрған зиялы қауым өкілдері, сол кездегі студент жастар аңыз етіп айтады. Біз ол туралы сөз еткелі отырғанымыз жоқ.
Тағдыр бұйырып, «Академик Р.Бердібай зерттеулеріндегі түркілік және этнопедагогикалық тәрбие әлеуеті» атты ғылыми жобам сол кездегі Ғылым және білім министрлігі жариялаған конкурста жеңіске жетті. Сол жоба жоспарына сәйкес осы Халық университетінің дәрістерін іздестірдім. Оп-оңай тауып алып, оқып шығармын деген ойым болған. Бірақ оған қол жеткізе алмадым. Тек мұрагерлерінің рұқсатымен академиктің өзінің жеке мұрағатынан осы дәрістерге байланысты жазбаларды алып оқуыма мүмкіндік болды. Академик әр күнгі жұмысы, көңіл күйі туралы күнделік жүргізіп отырған екен. Әр жылдардағы қойын дәптерлері рет-ретімен қатталып, үлкен қораптарға салыныпты. Түрлі қойын дәптерлер бірі-біріне жалғасып, академиктің күреске толы өмір жолдарынан сараң, бірақ толымды сыр шертеді. Бұл – жеке адамның өмір жолы емес, бүкіл қазақ зиялыларының ел азаттығы жолындағы күрес жолы. Тек Халық университетіндегі дәрістер туралы жазбалар, ондағы жұмыс барысындағы түрлі құжаттар, Халық университеті туралы жасалған баяндамалар, есептер, баспасөзде жарияланған мақалаларды жинақтап, «Аманаттай сақталған асыл мұра» деген атпен кітап құрастырдық.
Академик дәріс үстінде сабақ тақырыбын, уақытын, лектордың аты-жөнін, олардың айтқан түйінді ойларын, қойылған сұрақтар мен берілген жауаптарды жазып отырыпты. Не деген ұқыптылық, жауаптылық десеңізші. Бұл істеген ісінің жай іс емес, ұлы іс екенін білгенге ұқсайды. Ал егер сол 500 сабақтың бәрінің түгел жазбасы табылар болса, үлкен олжа болар еді. Біз осыған да қанағат еттік. Бізден кейін де іздеушілер табылып қалар.
Енді Халық университетінде өткен сабақтар туралы сараң жазбаларға кезек берейін. Халық санасында тәуелсіздіктің асыл мұратын таныта білген әрбір сабақтың көтерген жүгі үшін сол азаматтарға шексіз риза боласың. Осындай қазақ азаматтары болғанын мақтаныш етесің.
1972 жыл, 8 желтоқсан. Ілияс Есенберлинмен кездесу. «Кішкентайдан құлаққа сіңген әңгімені Кенесары ту тіккен жерден жастай естіп, бойға сіңіргендіктен, жазбасқа болмады. Трилогияның атын ойша «Ақ Орда» деп қойған едім. Қобыланды тарихта бірнешеу. Біздің алып отырғанымыз – дерекке негізделген берідегі Қобыланды. ...Жүз шақты ханнан он шақты хан алынды», деген жазушы сөздерін түсіріпті қойын дәптеріне. Осының өзінде қаншама мәлімет бар. Сұрақтарға берілген жауаптардан түйгеніміз: «Қаһар» үш жарым айда, «Алмас қылыш» бас-аяғы бір жылдай уақытта біткен. Ұзақ ізденіс, ертеден ойға алған істің тек жазылу уақытын көрсеткен ғой.
Энциклопедист ғалым Әлкей Марғұланның дәрістері терең тарихты жүйелейді. Әлі күнге оқулықтарға енгізуге қорқақтап жүргенімізге таңғаламын. Қылышынан қаны тамған коммунистік жүйеден ықпай сөйлеген, сөйлеткен, тыңдаған азаматтар тәуелсіз күнге жетуге үн қосқанын мақтаныш етуіне болады-ау.
1972 жыл, 24 қараша. Қазақ халқының этногенезі. Баяндамашы – Ә.Марғұлан.
1979 жыл, 11 қаңтар. Ауыз әдебиетінің тарихи негіздері. Баяндамашы – Ә.Марғұлан. Мұнда да ғалым ауыз әдебиетін дәуірлерімен түсіндіре отырып, қазақ деген ұлттың түп-тамырына шолу жасайды. Тарихын түсіндіріп өтеді. Біздің тарихымызды қайдан іздеу керектігіне, ұлы тарих жолын көрсетеді. Сол дәуірлерде туған жыр-эпостардың деректік нұсқаларын нұсқайды. Мысалы, Қозы Көрпештің Шоқтерек түбіндегі бейнесі алтын әшекейде сурет болып сақталыпты. 1824 жылы көкшетаулық жыршы Болат «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын Петерборда сенат алдында бірнеше сағат бойы айтыпты. Қызық мәлімет. Әлкей Марғұланның әрбір дәрісі жаңа әлем ашқандай әсер етеді. Р.Бердібайдың қысқа-қысқа жазбаларының өзінің әсері керемет. Р.Бердібайдың өзі де: «Ә.Марғұланның тоғыз дәрісі бар, дәрістерін түгендеп, жинақ етіп шығаруым керек еді, мүмкіндігім болмай қалды, соны орындайтын адам табылса», дейтін. Тағы да Әлкей ғұламаның бір дәрісіне тақырып қоймай: «Әлкей Марғұлан дәрісі» депті. Бұл 1980 жылдың 12 желтоқсанындағы дәріс. Мұнда жыраулар туралы мәлімет бар. Жыраулар тарихы қазақ тарихы екені белгілі. Тағы бір қызықты мәлімет Тәуекел ханның інісі Оразмұхаммед туралы. 1600 жылы Ресейде Қасым қаласының патшасы болған, өте білімді сұлтан. Кітаптары сақталған күміс сандығының тарихы ойландырады. Білімін, күшін пайдаланған орыс патшасы Борис Годуновты жақтағаны үшін өлтіртеді. Мұрасы талан-тараж болады. «Ата жұрты бұқара өз қолында болмаса, қайратты туған ер ғаріп» деген, міне, ғаріптік. Осы күміс сандықта сақталған баға жетпес құнды мұралар туралы қолға түспейтін деректер келтірілген. Ізденуші табылар болса, жол сілтеген. Үлкен жазба мұраларды сөз еткен ғалым: «Қазақты жаңа, жас жазбалы ел деу қате», деп түйіндеген.
Ә.Марғұланның Шоқан Уәлиханов туралы дәрісі (297-дәріс) теледидарға түсірілген. Сондықтан күнделігінде бұл дәріс туралы жазылмаған. Телевизияға түсірсе де, оны көрсетуге «батылдары бармай» жүргенін жазған екен күнделігінде. Оны жақында көрсетті. Жақсы, мол мәліметтер бар. Тек Шоқан туралы емес, оның айналасы, өскен ортасы, қазақ мәдениеті туралы кең мағлұмат берілген. Қаншама ұсыныс зерделі зерттеушісін күтіп тұрғандай. Айқайлап, ұрандатып көшеге шықпай, ұлтымыздың шашылып жатқан асыл мұрасын зерделеп, оны көкірегі ояу, көзі ашық жандарға зер төккендей сығымдап жеткізе білген. Міне, ұлт үшін қызмет, ұлт тәуелсіздігіне апарар таза жол.
1978 жылғы 12 мамырдағы дәріс тақырыбын «Ерлік эпосы» деп атапты. Баяндамашы – Әди Шәріпов. Партизан жазушы атақты Қасым Қайсенов қатысып, шығармашылығы туралы айтқан екен. Қаһарлы Қасым атамыз: «Жазушы, ақын боламын деп ойлаған жоқ едім. Оған өмір әкелді. ...Жазғандарымның бәрі – жер, кісі, оқиға түгелдей өмірде болғанның көшірмесі. Бірі жалған емес. Есімде, тек есімде сақталғаны. Қазір соғыстан кейінгі соғысты жазып жүрмін», депті. «Соғыстан кейінгі соғыс!» Бұл соғыс – нағыз қасиетті соғыс. Өз ұлтының болашағы, тәуелсіз ел болып, бабалар ғұрпымен өмір сүруі үшін күрес. Оқып отырып тебіренесің, сол бір асыл тұлғаларға бас иесің, өзіңнің тым қораш нәпсіңді ғана қанағаттандырар болмысыңа тағы бір рет сынай қарайсың, сілкінгендей боласың.
1982 жылдың 24 желтоқсаны. Дәріс тақырыбы: «Күлтегін жазуына – 1250 жыл». Баяндамашы – Құлмат Өмірәлиев. «Үлкен мәдени мұраны нышандап өту дәстүрі бізде әлі де баяу... Дағдыланбаған, тани алмаған өзіміз кінәлі. Тану мен таныту – үлкен уәзипа», деген ғалымның сөзі дәл бүгінгі күні айтылып тұрғандай, селк еткізеді. Мұндай ірі мұраларды емес, қылжақбастар мен тойшыларды насихаттап жүрген бүгінгі күніміз үшін үлкен жүректі ғалымның алдында тіземіз бүгіліп кеткендей. Ұлтымыздың ұлылығын танытатын кесек-кесек мұраларымыз бар екен. «Тани алмаған өзіміз кінәлі. Тану мен таныту – үлкен уәзипа!». Алып-қосарымыз жоқ.
Ғалымның Күлтегін жазуына берген сипаттамасын айтпай кеткеніміз жөнсіз болар. «Тарихи әдеби шығарма бұл. Білге қаған мен Күлтегін жағдайы көп айтылады. Идеясы – түрік елінің бірлігі, жауларына қарсы күресу мәселесі.
а) ерлік, жеңіс гимні.
ә) елдік сана кодексі.
б) ертедегі түріктің шежіре, санасын қалыптастыру рамызы». Міне, осылай жан жүрегіңді, қолқаңды суырып алардай өткір, дәл ойлары оқыған жанды түпсіз тереңге батырады. Бұл тек қысқа, асығыс жазылып қалған деректер ғана. Ал сабақты түгел тыңдап, ұғынған жанның санасы қалай ашылатынын есептей беріңіз. Әрбір сабақтың осындай ұлағаты мен ғибраты болғанын айту үшін ғана мысалдар келтіріп отырмын.
Біз – соғысқа қатысқан жауынгерлердің ұрпағымыз. Бала кезімізде майданға кетіп қайтпай қалған жалғызын, күйеуін күтіп, отын түтетіп, шаңырағын жықпай, үмітін қуат етіп отырған аналарды, әжелерді көретінбіз. Оларды бүкіл ел сыйлайтын, құрметтейтін. Біз сөз етіп отырған академик Р.Бердібай басқарған Халық университеті осындай үмітін тамызық етіп, шаңырағын күзетіп отырған асыл аналардың киелі жолын ұстаған мұрагері сияқты. Ұлтымыздың тәуелсіз ел боларына сенген, сол күнді жақындату үшін дабырайтпай, ешкімнен ақы дәметпей, үмітпен, арманмен әрекет еткен ғазиз жандардың сәулелі де шуақты жолдары бұл. Осылардай болмасам да, осы бір қол жетпес қазынаны қолыммен ұстағаныма, ұлылардың сөздерінен нәр алғаныма, қазақ деген ұлы халықтың өр ұлдары болғанын білгенім үшін де Аллаға сансыз шүкірлік айтамын. Арманды ойлар іске асып, ізбасарлар ұлылардың туын көтеріп, тәуелсіздігіміздің орнықты болуы үшін күресу бұдан да күштілікті, бұдан да білімділікті талап ететінін жастар білсе екен деймін.
Жанымгүл КАМАЛҚЫЗЫ,
филология ғылымдарының кандидаты,
қауымдастырылған профессор
