Рухты көркем фильмдер

Шынымен де, ұлттық кино дегеніміз не? Ол қандай талаптар негізінде саралауға тиіс? Тарихи кинолардың барлығы қазақы, мұраты ұлттық па? Немесе ұлт­тық кино түсіріп жүрген режис­серлердің бәрі бірдей тарихи та­қырыпты тұщымды сөйлете алды ма? Қазақ киносы қаншалықты рухымызды оята алып жүр?

Әрине, ұлттық кино ұғымы­ның ауқымы өте кең ғой. Со­ның ішінде, әсіресе, тарихи фильм­дердің қабылдану мен рухты ояту һәм өткенімізді тірілтудегі, ұлтымыздың басынан өткерген түрлі жағдайларды танып, көркем тілде бағалай білуге сіңірер ең­бегі ерен. Сондықтан болса керек, тарихи тақырыптардағы туын­­дылардың түсірілуі – қазақ көрер­мені үшін қашанда асыға кү­тетін қуанышты жаңалықтар қатарында. Ал ол фильм тарихы­мызды сөйлетуден бөлек, қан­шалықты кино тілін игере алып жатыр – ол да маңызды мәселе.

Қазақ көрермені тағатсыздана күткен сондай фильмнің бірі – «Көшпелілер» болатын. 2005 жылы жарыққа шыққан тарихи туындыны түсіру үшін мемлекеттен 25 млн доллар бөлінді. Қыруар қаржы құйылған фильм дәл сол деңгейде ұлттық үдеден шыға алды ма? Оны киносыншы Гүлнәр Әбікееваның мына пікірінен асырып айта алмаспыз: «Менің өз басымда, оның қазақ ки­носына айнала алмайтынына әу бастан күмән болған. «Көшпелілер» жобасының қа­зақ мәдениетіне қатысы шамалы. Ол қазақ тарихы негізінде түсірілген америкалық кино болып шықты».

Әбікеева әділін айтты. Расы­мен де «Көшпелілерді» таза қа­зақы, рухымызды оятқан фильм деп айту қиын. Бірақ атышулы жоба одан кейін түсірілер тарихи туындылар үшін тамаша тәжірибе болғаны сөзсіз. «Көш­пелілердегі» жетістіктен үй­реніп, кемшілігінен сабақ алған Ақан Сатаев, Рүстем Әбдіраш сынды режиссерлер енді басқа таным деңгейінде фильм түсіруге талпыныс жасай бастады. Соның жарқын бір көрінісі – «Жаужүрек мың бала».

2012 жылы тарихи тақырып­тағы тырнақалды туындысын экшн жанрында бастаған режиссер Ақан Сатаев қашанда көрермен көкейіндегісіне дөп түсуге дағдыланған. Жоңғар шап­қыншылығы – азаттық үшін жан берісіп, жан алысқан әрбір қазақ баласының қанымен жазылған тарих. Атының өзі әйгілеп тұрғандай, фильм жау­жүрек мың баланың әлем тарихында ең ұзаққа созылған жой­қын ұрыс – қазақ пен жоңғар со­ғысы кезіндегі ерлік тағдырын паш етеді. Айтулы туынды есімі кейінгі ұрпаққа тарихи жырлар мен аңыздар арқылы жеткен ержүрек сарбаз Сартай сынды жүздеген боздақтың тағдырынан сыр шертіп, бүгінгі ұрпақты отан­сүйгіштікке тәрбиелеп, на­мы­сын шыңдай түсуге түрткі бол­­ды десек, қателеспеспіз. Ер­лік пен махаббат қана емес, қаты­гездік пен қызғанышты қатар өрген фильм сюжеті ә дегеннен көрермен көңілінен шықты. XVIII ғасырда қазақ халқының рухы осы фильмдегідей биік бол­ғанына Сартай мен Таймастай батырлардың рөлін кемеліне келтіре кейіптеген актерлер ойыны арқылы көз жеткіздік. «Біз жүз болсақ та, әрқайсымыз он жоң­ғарға төтеп береміз, сондықтан біз  – мыңбыз», деп Сартай батырдың жасағына қарата айтқан сөзі ұлы дала рухын тірілткендей болды. Кинодан қанаттанған көп­шілік ұзақ уақыт ерлік туралы фильм­нің әсерінен шыға алмай жүрді. «Жаужүрек мың бала», сөз жоқ, қазақ халқының рухын биіктетіп, ынтымағын нығайтқан нағыз ұлттық фильм болды десек, қателеспейміз.

«Жаужүрек мың баладан» жемісті басталған Сатаевтың тарихи фильмдегі табысты қадамы араға жылдар салып «Томирис» және «Қасым хан» фильмдерімен толықты. Сақ патшайымы, жалпы тарихи фильм түсірудің қыр-сырын режиссердің өзі айтып берді: «Томирис» – ауқымды жо­ба. Екі жарым мың жыл бұрын бол­ған тарихты экранда көрсетіп қана қоймай, оқиғаны шынайы сөйлете білу суреткер ретінде маған қиын әрі қызық болды. Өйткені ұлтымыз үшін ұлық есімдер қатарына енген әйгілі Сақ патшайымының ерлігі күллі қазақ үшін қастерлі. Әрқайсымыздың бойымызда Томиристің рухы бар. Сондықтан да қателесуге, босаң­суға жол жоқ. Түсірілім жұмыс­тары басталған сәттен бас­тап үздіксіз ізденуге, әр дерекке ден қойып сараптауға, Сақ патшайымының болмысын барынша жан-жақты қырынан ашу жолында тер төктік», дейді.

Режиссер Рүстем Әбдіраш та Сатаев салған сүрлеуді сәтті жал­ғады. Ол түсірген қос бөлімді «Қа­зақ хандығы. Алмас қылыш» және «Қазақ хандығы. Алтын тақ» фильмдері де көрерменін рух­тандырған туындылар қата­рында. Кинокартина барынша сюжет нанымдылығы мен экшн әдістерін игеруге батыл қадамдар жасаған. Сол арқылы фильмнің оқиға динамикасын арттырып, драмалық қайшылығын қа­лың­датқан. Қайрат Кемалов, Ер­ке­бұлан Дайыров, Досхан Жол­жақ­сынов, Иісбек Әбілмәжи­нов, Аян Өтепберген, Мейір­ғат Амангелдин, Ниязбек Шай­­сұл­танов, Қарлығаш Мұха­мед­жанова, Іңкәр Әбдіраш, Әлішер Сү­лейменов бастаған актерлер жұ­мысынан да сәтті ізденіс­тер ізін көруге болады.

Сол секілді журналист Майя Бекбаева түсірген деректі фильм­дегі Алаш арыстарының цикл­ді тарихынан рух алып, таным кеңейткен көзіқарақты көрер­мен жекелей тұлғалар туралы тү­сірілген «Мұстафа Шо­қай», «Әміре» сынды көркем фильм­дер­дің де жарыққа шығуын жаңа­лыққа балап, тағатсыздана күтті.

Азаттық рухы дегеннен туындап отыр, қазақ Алаш арыстары бейнесінің кино тілінде сөйлеуін ұзақ күтті. Оқтын-оқтын табыс­ты талпыныстар жасалғанымен, көпшілігі кемшілігімен қатар жүр­ді. Сол себепті де көркем туын­­дыларға жалған ұран немесе хронологиялық деректі фильм жанрынан аса алмайтын қойырт­пақ киноларды телумен көңіл жұбаттық. Әлбетте, оның көркем дүние емес екен­дігін, тақырып тереңінен қау­залмай тек теңіздің бетін ғана қалқумен шектелгенін біліп тұр­сақ та, мойындағымыз келмеді. Ба­қытымызға орай қазақ кино әле­міне Алаш арыс­тары артқан аманатты арқалап режиссер Мұрат Есжан бастаған шығармашылық топ «Абай жолы», «Ахмет.Ұлт ұстазы», «Мір­­жақып. Оян, қазақ!» сериалдарына соны жол салып, санаға сілкініс жасағанын көргенде, қазақ үшін шын мәнінде, ақ түйе­нің қарны жарылғандай қуа­нышты күйді бастан кештік. Се­бе­бі Алаш тақырыбы – ұзақ күт­кен ұлағат, өтелмеген парыз еді.

– Ахмет туралы ерте ойландым. Өнегелі өмірінен фильм түсіруге татитын қандай тұлғалар бар десе, менің ойыма алдымен Ахмет оралатын. Кейін кино са­ласына араласқаннан кейін де Ахмет ойымда жүрді. Орайы енді келген екен. Ақаңның образын ашу үшін көп нәрсені қамтуға қармандық. Бұл арада менің мақ­сатым өнер туындысын жасау емес. Түсірген кином телесериал немесе көркем шығарма бол­сын деген ой болған жоқ. Ақаң арқылы жаңалық ашайын, өзімді көрсетейін де де­медім. Бар мақсатым қандай әдісті қолдансам да Ақаңның биік тұлғасын, сынбас рухын көрерменге жеткізу, осы рух арқылы көрермен жүрегіне сәуле беру болды. Сосын да біз бұл телехикаяда деректі фильмнің де, көркем фильмнің де элементтерін араластырып пайдалана бердік, – дейді алты бөлімді «Ахмет. Ұлт ұстазы» тарихи сериалының ре­жиссері Мұрат Есжан.

Тек бір ғана әттеген-айы – осын­дай ауқымды да қазақ үшін қас­терлі үлкен тақырыптар қау­залған жобаларға бөлінер қар­жының мардымсыздығы да көп жерде шығармашылық мұрат­ты жүзеге асыруда қол­бай­лау бол­ғандығы жанды жабыр­қа­тады. Оның жайын фильмде басты рөлде ойнаған актер Байғали Есен­әлиев ашына айтып берді. Өзінің бұл рөлге қалай таңдалып алынғаны жөнінде де әңгімеледі.

– Театрда «Абай» спектаклі қойылғалы жатса актерлердің бар­лығы тақия киіп кетуші еді. Сол сияқты ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы туралы кино түсіріледі деген хабар тарағаннан-ақ таныстарымның барлығы шетінен Ақаңдыкіндей шоқша сақал қоя бастады. Әр­қайсысының Ахмет рөлінен дә­мелі екені айтпаса да түсінікті еді. Солардың арасынан қайсысы лайықты деп портреттік ұқсастық іздеп жүргенімде, режиссердің таңдауы маған түскен екен.

Ә дегенде сене алмадым. Өйткені үміткерлер көп болғанымен, маған келгенде анау айтқандай қатаң кас­тинг те жасалмады. Тек режиссер сыр суыртпақтап, ұзақ әңгімелесті. Сол сұхбаттасудан кейін-ақ санамда жылт еткен үміт сәулесі сөне бастағандай еді. Режиссер арманыма атүсті қарағандай болды. Өзіме «ірк­теу­ден өтпедім» деп кесім де шығарып қойдым. Сөйтсем, Мұ­рат мені басқа әдіспен таңдаған екен. Осыдан бірнеше жыл бұрын берген сұхбатымда: «Алаш арыс­тарының біреуінің рөлін ойнасам, арманым жоқ» деген едім. Алла сол тілегіме жеткізіпті, – деген Ахмет Байтұрсынұлы рөлін ойнаған актер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Байғали Есенәлиев түсірілім кезіндегі қи­ындықтарға да тоқталды. – Ме­нің жанымды удай ашытқан бір жайт – ол ұлттық тақырыптағы телехикаяларға қаржының өте аз бөлінетіндігі. Ақаң үшін, оның тағылымға толы өмірі үшін 6 серия өте аз. Бірақ шығармашылық топ жоқтан бар жасап, осындай тағылымы мол туындыны өмірге әкелді. Мәселен, «Соңғы өкім» деген фильм түсірілді. Екеуінің бюджетін салыстырсаң, соның жүзден бір бөлігін ғана алты сериялы телехикаяға бөледі екен. Ал анау екі-ақ сериялы фильмге миллиардтар жұмсалады мысалы. Шіркін-ай, режиссеріміз Мұрат Есжанда ондай мүмкіндік болғанда, ол бүкіл әлемді таң­ғал­­­дыратын полотно жасар еді. Се­бебі Мұрат Алаштың қай­рат­керлерін түгел зерттеген, Ах­мет Байтұрсынұлына шексіз ға­шық жігіт қой. Сол махаб­батының күші-ақ көп дү­ниенің жүзеге асуына себеп болды.

Ал танымға төңкеріс әкел­ген сенсация «Оян, қазақ!» се­риа­лының ықшамдалып, фильм ретінде кинотеатрдан көрсетілуі болды. Дәл сол сәтте әдеттегі жиі айтылатын «Біздің елде та­­рихи кинолар аз түсіріледі. Мұн­­­­дай дүниелерді халық көр­мейді, түсінуге көпшіліктің дең­­гейі жетпейді» деген қасаң тү­сініктің күл-паршасы шықты. Демек, кілтін тауып, жүректі қоз­ғайтын туынды түсіре алсаң, оны қабылдауға қарттың да, жастың да санасы сергек екен. Көрсетілімге кіретін билет таппай сенделген нөпір халықтың ықыласы, апталық рейтингтің көшін бастаған «Оян, қазақтың» қарқыны шын мәнінде рухты оятқан оқиға болды.

– Режиссер хабарласып, «Оян, қазақтың» ықшамдалып, кино­театрға жалпыұлттық про­катқа шығатынын айтқанда, шынымды айтсам, оның осыншалықты табысқа жететініне күмәнім болды. «Алты сериясын көріп қойған көрермен қалтасындағы ақшасын құртып кинотеатрға тағы да келе қояр ма екен?» деген ойлар мені кері тарта берді. Бірақ алғашқы күннен-ақ атойлап кинотеатрға ағылған көрерменнің қарасы, әсіресе, жастардың шексіз ықы­ласы қоғамда қалыптасқан қасаң түсінікті жоққа шығарды. Сол кезде қателескеніме, «Оян, қа­зақтың» көкірегінде сәулесі бар жастарды оята алғанына қуан­дым. Ал актер ретіндегі өзім­нің ішкі сезімдеріме тоқ­талсам, Алаш арыс­тарының өмір жолы, олар­дың Тәуелсіздігіміз жолын­дағы жанкештілігі санамды сіл­кіді. Біз Ақаң мен Жақаңдай тұл­ғаларға мәңгілік қарыз­дармыз, – деп ағынан жа­рыл­ды фильм­де Міржақып Ду­ла­товтың рөлін ойнаған актер Бақыт Қажыбаев.

Иә, кино – қоғам өмірінің айнасы. Ұлттың ұстыны мен ұлылығын кезінде әдебиет арқы­лы танып, таразыласақ, бүгінде ол қызмет ұлт­тық кинематография тіліне кө­шіп үлгерді. Өйткені жаһандану дәуірі жаппай визуализация жағында. Не нәрсені де көзбен көріп барып, көңілге тоқу – заманның өз талабы. Демек, бүгінгі қазақ кино­сының аяқ алысы мен деңгей-дәргейі – ұлттық рух пен жалпы қазақы бет-бей­неміздің басты һәм негізгі көрсеткіші екендігін мойындауымыз керек. Осы тұрғыдан келгенде «Оян, қазақтың» кино әлемінде жасаған сілкінісі – рухани орта үшін нағыз жаңалық болғаны сөзсіз. Демек, «халық – тобыр, терең дүниені түсінбейді» деген тар түсінік келмеске кеткен екен. Аз ғана ақшаға Алаш рухын атой­латып, күллі қазақты оятқан, қалғып кеткен намысымызға қан жүгіртіп, ұмытылып бара жатқан өзімізді танытқан фильмнің та­ғылымы тең­дессіз, ендеше! «Оян, қазақ» – ұлт­тың рухын оятқан фильм!