Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында: «Экономиканың өсімін ынталандыру шаралары мен құрылымдық реформалар қатар жүруі керек. Нақтырақ айтсақ, кәсіпкерлік пен бәсекені дамыту, жекеменшікті қорғау, әділ сот төрелігі болуы өте маңызды. Сонда ғана көздеген мақсаттарымыздың бәріне қол жеткізіп, белгіленген мерзімде ұлттық экономика көлемін екі есе ұлғайта аламыз», деп нақты айтқан болатын.
Алайда бүгінде отандық агроөнеркәсіп саласында кейбір озық ғылыми ізденістер мен жаңа гибридті сұрыптарды енгізу жауапты министрлік тарапынан қолдау таппай отырғаны байқалады. Бұған Екібастұздағы жылыжай кешенінің басына төнген келесі ауыртпалық толық мысал бола алады.
Мәселені асықпай баяндасақ. 2015 жылы Иордания мемлекетінде алғаш тіркелген «Tobamovirus (ToBRF) – қызанақ жемістерінің қоңыр қатпарлы вирусы» бүгінде әлемдегі жылыжай саласы үшін өте қауіпті болып тұрғаны анық. Вирус Израильде, Мексика мен Қытайда, кейіннен АҚШ пен Еуропа елдеріне тарап кетті. Қызанақ пен бұршақ егетіндер үшін өте қауіпті. Жоғары патогенді әрі ұзақ уақыт бойы тұқымдарда, өсімдіктерде өміршең болып қала береді. Жылыжай алқаптарына түссе, бір аптаның ішінде өсімдіктерді тып-типыл етіп құртады. ToBRF жаңа вирус түрі болғандықтан, Карантин мен өсімдік қорғау жөніндегі Еуропалық және Жерорта теңізіндегі ұйымының арнайы тізіміне алынған. Соған орай Еуропа мен ТМД мемлекеттері одан сақтанудың, ел аумақтарында таралып кетуінің алдын алу іс-шараларын тұрақты жүргізіп келеді.
Өкінішке қарай, бұл вирустың емі жоқ. Әлемдегі қызанақ өсірушілер вирусқа қарсы күш біріктіріп, небір препараттарды қолданып көрген. Нәтиже болмады. Өсіп тұрған өсімдікке түссе, жапырағы өз бетімен сарғайып, кейін толық қурап өледі. Ғалымдар, тіпті оның қоздырғышы 100 градус температурада ғана жойылатынын анықтаған.
Қызанақ өсіруден әлемдегі көшбасшылардың бірі – нидерландық Enza Zaden компаниясы жуықта қызанақтың қоңыр қатпарлы вирусына төзімді жаңа ген ойлап тауып, оны селекциялық жолмен қызанақ тұқымына енгізген. Селекционерлер командасы ойлап тапқан жаңалық қазіргі күні әлемдегі жылыжайларға тарап жатыр. Жаңа ген вирусты жеңудің бірден-бір жолы ретінде мойындалғаны тағы рас.
Отандық «Greenhouse Qaztomat» компаниясы – Қазақстандағы ең ірі жылыжай шаруашылығы. Осыдан екі жыл бұрын қызанақ үшін қауіпті вирустың бірі – «Pepino мозаикадан» кәсіпорын қатты зардап шегіп, әлі күнге жылыжайдың бір бөлігі карантинге телінген. Негізі қаупі мен белгілері бойынша екі вирус ұқсас. Серіктестік басшылығы қоңыр қатпарлы вирустан құтылудың жолын іздей келе, Enza Zaden-нің жаңа гибриді тұқымын қолданып көруді жөн деп шешті. Селекциялық тұқымды сатып алуға компания 100 млн теңге шығынданады. Алайда қызанақ жылыжайда жақсы өніп, алғашқы жемісін берген уақытта жергілікті карантинге жауапты мекемелер «өнімнің бойында Tobamovirus белгілері бар, сондықтан 5 гектар жерді карантинге жабу керек» деген ұйғарым түсіреді. Кәсіпорын өздерінде жиналатын көкөністі әуелі Small және Magnum сияқты ірі сауда желілеріне жөнелтпес бұрын, карантин сертификатын иеленуге тиіс. Ол үшін жылыжайдың өнімі мен өсімдік жапырақтары арнайы зертханаларға жіберіледі екен. Жергілікті зертхана бұл партиядан қоңыр қатпарлы вирустың белгілерін тапқан.
– Enza Zaden компаниясынан сатып алынған тұқымның бағасы әдеттегі тұқымдарға қарағанда 2-3 есеге қымбат. Себебі бұл гибридке қауіпті вирусқа қарсы вакцина егілген. Тұқым иелері біздің жерімізде сынақтан өткізуге мүмкіндік берді. Қызанақтың жаңа гибридті түрі бойынша эксклюзивті шартқа енді отырып, Қазақстанда алғашқы болып әлем ғалымдары ашқан жаңалықты пайдаланамыз деген уақытта карантинге жауапты мекемелердің бұл шешімі бізге жай оғындай әсер етіп отыр. Еуропалық ғалымдар ескерткендей, бұл гибридтің бойында Tobamovirus-тың штамы бар. Яғни адамға егілетін кәдімгі вакциналардағыдай. Ал қоңыр қатпарлы вирустың белгілері бізде өсіп тұрған өсімдік пен оның жемісінде мүлде байқалмайды. Мамандар ауру белгілері ретінде 4 симптомды ұсынады. Бұл симптомдардың бірде-біреуі жоқ. Егер жылыжайда қауіпті вирус шынымен тараған болса, өсімдіктер әлдеқашан қурап қалар еді. Зертхана мамандары ПЦР тест арқылы құрамынан штамдарды анықтауы мүмкін. Бірақ ол ешбір патогенді емес, керісінше өсімдіктің вирусқа қарсы төзімділігін арттыратын ген. Осыны карантинді қамтамасыз ететін мемлекеттік мекемелер алдында дәлелдей алмай тұрмыз, – деп қынжылады «Greenhouse Qaztomat» компаниясының директоры Аңсат Жаңатаев.
Жаңа гибридті бағасына қарамастан, сонау Еуропадан жеткізіп, сынақтан өткізіп жатқан отандық жылыжайдың ғылыми тұрғыдағы ұмтылысы шындап келгенде кісі қызығарлықтай. Себебі мұндай озық әдістерді бүгінде өндіріске енгізу екінің бірінің қалтасы көтермейді. Екінші тұрғыдан, бұл өсімдік карантині саласында қалыптасқан үлкен мәселені шешуге талпыныс. «Аузы күйген үріп ішеді» деген. Мұндай шығынды іске серіктестік 2 жыл бұрынғы сәтсіздіктен соң амалсыз барғаны тағы мәлім. Карантинге жауапты органдардың жоғарыдағы ұйғарымы жылыжай ұжымының жігерін құм етіп отырғаны жасырын емес.
Жалпы, екібастұздық жылыжайдағы көкөністер жасанды жарықтандыру арқылы голланд технологиясы бойынша қорғалған топырақта өседі. Ал тұқым толықтай Нидерландтан, өсімдіктерді тозаңдандыруға арналған аралар Англиядан жеткізіліп отыр. Тыңайтқыштар да шеттен сатып алынады. Тек өсіп шыққан өнім ғана отандық саналады. Бұл да жылыжай шаруашылығы үшін – үлкен мәселе.
«Біздің қызанақтарымыз нарықта ұзақ уақытқа сақталатын қасиетімен танымал. Өніп шыққан соң 12 ай бұзылмайды. Барлығы 30 гектар жерге көкөніс егеміз. Алайда екі жыл бұрын 7,5 гектарға карантин салынып, Ресей еліне экспортқа өнім шығара алмай келдік. Енді мына жағдайда мәселе біздің пайдамызға шешілмесе, тағы 20 гектарды карантинге жабуға тура келіп тұр. Жылыжайдың қалған 10 гектары біздің шаруашылықтың шығынын жабуға қабілетсіз. Оның үстіне жаңа тұқым мен технология үшін жалпы сомасы 1 млн долларға шығындандық. Келеңсіз жағдай біздің компанияны орға жығып, банкроттыққа апарып соқтыруы ғажап емес. Салдарынан серіктестік жабылып, 500-ден аса қызметкеріміз жұмыссыз қалады», деп әңгімесін жалғастыра түсті жылыжай басшысы.
Мәселенің ізімен Ауыл шаруашылығы министрлігі Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитетінің Павлодар облыстық аумақтық инспекциясы басшысының орынбасары Арман Шүйкеновке хабарластық. Ол өткен жылдың 8 желтоқсанында жергілікті мамандар екібастұздық жылыжайдан алған сынамаларды республикалық өсімдіктер карантині орталығына жіберіп, қызанақтың құрамынан қоңыр қатпарлы вирус штамдары табылғанын растады. «Ол бойынша жылыжай басшылығына ұйғарым жіберген едік. Кейін біздің мамандарымыз кәсіпорынның өсімдіктерінен тағы да сынамалар алған. Алайда үлгілеріміз жарамсыз болып шығып, 28 желтоқсан күні тағы да алынды. Оның барлығын республикалық өсімдіктер карантині орталығына жөнелткенбіз. Қазір нәтижесін күтіп отырмыз. Егер зертхана вирустың таралғанын растаса, жылыжайдың әлгі гибридті қызанақтар егілген жерін толық құртуға тура келеді», дейді инспектор. Негізі өсімдіктердің құрамын зерттейтін зертхана Павлодар облысында да бар. Бірақ онда жаңа жабдықтар, реактивтер жоқ. Амалсыздан үлгілерді елордаға тасиды. Бұл аралықта алынған сынамалардың құрамы өзгеріп немесе сырттан қауіпті вирус тасымалдағыштардың түсу қаупі зор. Сондықтан бұл кемшілікті де Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитеті ескереді деген үміт зор.
Атап өтерлігі, жуықта жылыжайға Мәжіліс депутаттары Серік Егізбаев пен Николай Арсютин арнайы келді. Халық қалаулылары ел Президенті тұқым шаруашылығы мәселелері бойынша үлкен кешенді бағдарлама әзірлеуді тапсырғанын, алайда бұл міндет 2 жылдан бері әлі күнге іске аспағанын жеткізді. Сондықтан проблеманы Парламентте көтереміз деп уәде етті.
А.Жанатаевтың айтуынша, қазір отандық жылыжайлар өте қиын жағдайда тұр. Ресей елінің компаниялары нарықтық, карантиндік тұрғыдан қыспаққа алып, салдарынан көптеген жылыжай жабылып та қалған. Мәселе бұлай жалғаса берсе, жыл сайын отандық нарықты 8 мың тонна қызанақпен қамтитын «Greenhouse Qaztomat» сияқты ірі кешен де құрып тынуы мүмкін. Бұл түптеп келгенде ұлттық экономикамызға үлкен ауыртпалық түсіреді.
Павлодар облысы,
Екібастұз қаласы
