Қой соңында салпақтаған қара баланың жақпар тасқа жазған алғашқы шимайларынан кемеліне келген кемеңгер суретшіге дейінгі қиыр-шиыры көп керуен жолдарға көз салсақ, асқақ арманы үшін арпалысқан, мақсатынан бір сәт айнымаған, керек десеңіз тасмаңдай тағдырын ырқына жығып, өзін-өзі сүйреп жеткізген күрескер жанның келбетін көреміз. Әкеден ерте айырылып, бейнетпен белдесіп, еңбекпен ерте есейген жалаңаяқ ауыл баласы жалшы да, малшы да болды, қарынбайлардан қамшы да көрді. Сурет салып күнәкар болма деп шаптыққан шала молданың айқайы да балаң көңілдің бұлқынысын баса алмапты. Керісінше, кермек күндердің айғыз өрнегі көңіл көгіндегі сезім сәулесін одан бетер жарқыратып, ширықтырғандай. Қайткенде де оның «құмға біткен қарағаштай» қайсар болмауға қақы жоқ еді. Қатал тұрмыстың қақыраған аязы жанын қарыса да, қылқаламнан қол үзбеген қара бала, қазақ бейнелеу өнерінің қара нарына айналғанға дейін талай соқпақтан өтті. Өнер дейтін тылсым әлемге аттандырған ұзақ сапар қанша армандармен қауыштырса, сонша арпалыстарға кезіктірді. Оның өмірде көрген қиындықтары мен қысылтаяң сәттері, ғұмыр белестері, «Түрксіб» теміржолындағы тынымсыз еңбегі, ұстазы Хлудовтың тәлімі туралы жиі жазылып та, айтылып та жүргендіктен, бұл жайға кеңірек тоқталғаннан гөрі сөз басында тілге тиек еткен шығармашылық еркіндігі мен кенептегі кесек болмысы хақындағы ойларға ойысқанымыз жөн болар.
«Колхоздың сүт фермасы» (1936)
Дала мәдениетінің қайнарынан қанып ішкен Қастеев жұрт жүрегіне жақын тақырыптарды жырлап, уақыт тынысын, адамдардың жан дүниесінің дірілін, демін, ішкі ырғақтарын, көңіл күйін дәл бере білді. Қиялға құрық салып, қиянды шарлаған жоқ. Шығармашылығы халық өмірінің айна-қатесіз шежіресіне айналған шебер көзбен көріп, көңілге түйгенін ғана кенепке жайып салды. Оның қаламынан шыққан ұлттық тақырыптағы туындылар дала тұрмысын қаз-қалпында жырлайды. «Қымызшылар», «Қымыз ашытқан әйел», «Шопан», «Бие сауу», «Бүркітші», «Батыр», «Жайлаудағы табын» секілді картиналарға қарап отырып жерошағы бықсып, қазаны қайнаған қазақы ауылдың ортасына еніп кеткендей күй кешесіз. Суретші заманында «Қастеев ошақ басынан шықпайды» деп сын таққандарға «Ошақ басынан басталмаған өнерде жылылық болмайды» деп жауап қатыпты. Осы бір ұтқыр жауап жаныңды жылытпай көрсін.
«Қымыз фермасы» (1967)
Иә, халқының салт-дәстүрі, дала әуендері, көне тарих беттері кенепте жып-жылы көрініс тауып, қазақы тірлік болмысын айнытпай бедерлейді. Тіпті тапсырыспен жазылған туындының өзінен ұлттық танымның иісі аңқиды. Қай шығармасын алып қарасаңыз да, туған өлке тарихы, халықтың қасиет-қалыбы, салт-дәстүрі бір-бірімен біте қайнасып жатады. Сол арқылы қазақы болмыс пен ұлттық құндылықтардың уақыт өлшеміне жұтылып кетпеуін алдыңғы орынға қойған тәрізді.
Шетелдік зерттеушілердің өзі Қастеевтің киіз үйдің ішін, кесте тоқып отырған қызды, ұлттық дүниелерді көрсеткенде қылқаламы аса жауапты, сондай мұқият сырғитынын, әрбір бояуынан туған жерге деген сүйіспеншілік есіп тұратынын айтады. Бұл жөнінде өнертанушы Валерия Ибраева: «Суретші көңілі соқпаған, саяси тапсырыстан туған шығармаларының өзінде адамның табиғатқа нұқсан келтіруіне байланысты өзінің ыңғайсыздық сезімі мен ұятын көрсеткісі келеді», деп пайымдайды.
Кенептегі әже әлдиі, әке мейірімі, ана құшағы арқылы ұлтының адамгершілігі мен ар-ұятын бір детальмен болса да көрсетіп өтеді. Кейде тіпті айтқысы келген кепті табиғат мінезі арқылы, бояу тілімен бере салады. Күштінің әлсізге көрсеткен өктемдігі, ақ пен қараның қайшылығы, әділетсіз әрекеттер қылқалам арқылы сынға ұшырайды. Кенептегі мұндай еркіндік ескен сезімдер Қастеев дала өзгерістерін жырлаған деген жалаң ұғымды жоққа шығарады. Ар мен теңдік, ұлттық мінез, кісілік оның басты кредосы дерсіз.
«Түрксіб» (1932)
Өмір бәйгесінде оның академиялық дайындығы жоқтығының орнын Жаратушыдан берілген сезгірлік, тазалық һәм адалдық сияқты қасиеттері толтырып берді. Табиғатқа философиялық парасатпен қарауы, мәдени танымы, халқының кемел түсінігінен, дала дәстүрінің көзге көрінбейтін, жүрекпен ғана сезінуге болатын артықшылықтарынан сыр аңдатады.
Суретші бір сөзінде: «Әуелі табиғат – суретші. Біз оған жан бітіріп, сөйлетуші ғанамыз. Халық өмірінен тыс қалу – өнерден де тыс қалу. Өмірді, өзіңді қоршаған ортаны білмеген адамға өнер деген қасиет қалай қонады», депті. Осы бір ой оның жүрегіне мәңгілік ұялап қалғандай.
Асқар талант иесі жайлы кең ауқымда толғаған жазушы Әміртай Бөриев: «Оның өнердегі мұраты, поэтикасы да халық әні секілді, құлаққа құйылатын сырында. Жаратылысынан ғазиз жүректі суретші он сегіз мың ғаламның сырына қанығып, таңғажайыппен табысып, кереметімен қауышатын. Табиғатпен тілдесе, сырласа білетін суреткер, жүрек лүпілі нәзік жыршы еді. Ақын бақыты табиғаттағы құбылыс ғайып болып кете ме деп, күні бойы, сағаттар бойы сарылар құдіретінде ғой. Суретші тілі – бояу. Қастеевтің қайсібір табиғат көріністеріне салған суреттерін көрсеңіз де, олар бір-бірін қайталамас көркімен көз жауын алады. Өлең болып шалқып, күй болып төгіледі!» деп тебіреніпті.
Суретшімен ұзақ жылдар бірге жүрген атақты мүсінші Хакімжан Наурызбаев: «Әбілхан Қастеев сөзге сараң, ұзақ сөйлеуді жаны жақтырмайтын. Ол көбінесе қысқа ғана «иә», «жақсы», «тамаша», «жаман екен» дейтін. Есесіне шығармаларында айтар ойын терең жеткізіп, тіпті басқалардың көзге ілмейтінін де суреттеп жібереді. Осы нәзік баяндауларға аса ұқыптылықпен қарауының өзі – суретшінің ерекше дарындылығы емес пе! Анық нәрсе, Қастеев – суретшілерге асқан ілтипатпен қарап, ал жастар үшін асыл аға, ұлағатты ұстаз бола білді», деп жазыпты естелігінде.
Құшағына салқар даланы сыйғызған пендесіне Жаратқан кеңдікті де қоса сыйламауы мүмкін бе? Сарғайған естеліктерді парақтап отырып, қазақ бейнелеу өнеріне айшықты із қалдырған қаншама суретші Қастеевтің шапағат-шуағына шомылғанын аңғарамыз. Талаптының талант бұлағын ашып, ізінен іні ерту – іріліктің белгісі. Суреткердің осы бір дегдар қасиеті жайлы өмірлік жары Сақыпжамал апай тіршілігінде былай деп жазыпты.
«Әбілханға қазақ даласының әр қиырынан әртүрлі тағдыр талқысына түскен адамдар келіп, өтініш-тілегін айтып, көмек сұрайтын. Соның бәрінің меселін қайтармайтын. Ол ол ма, суретшілер біздікінде қаптап жүретін. Қайырымына ілінгендердің бәрін түгел жарылқаудан жалықпайтын жаны жігерлі азаматтығына қайран қалатынмын. Әлгі өзінің көңілінің ұясына ұялап, ұнатып қалған талабы бар жастарды сүйрелеп жүретін. Тіпті сонау Мәскеу, Ленинградтағы үлкен оқу орындарына өзі апарып, қамқор болып, тілеуін тілеп, солардың жағдайына күйбелек болатын еді-ау! Әбілхан да тумысынан қамқоршы болып туған жоқ. Өзі секілді игі жақсы адамдардың көп қайырын көрді. Талай ардақты кісілерден бата алды. Жамбыл ақынның өмірінің соңғы сәтінде қобдиын арқалап барып, жан тәсілім үстінде суретін салды, алғысын алды. Жәкеңнің музей үйінің жобасын жасаған да Әбілхан».
Тарих төрінен орын алған қаншама тұғырлы тұлғалардың алғашқы суреттері Қастеевтің қолтаңбасы арқылы халыққа жол тартты. Сақыпжамал апай естелігінде суретшінің мұндай алып адамдардың бейнесін салғанда ерекше толқитынын, тіпті ас-су ішпей, түн ұзақ кенеп алдында тапжылмай отыратынын, жұмысты аяқтағанда балаша қуанатынын жазыпты. Мәселен, суретші «Жас Абайдың портретін» саларда Мұхтар Әуезовпен ұзақ әңгімелесіп, романын бірнеше қайтара оқып, тіпті аулына барып Абай туған топырақты өз көзімен көргеннен кейін ғана қылқаламын қолға алғандығы, оның әр тақырыпқа үлкен дайындықпен келгенін аңғартады. Кенесары, Шоқан, Жамбыл, Амангелді портреттері, тұтас қазақ даласының тебіренісін толғаған «Түрксіб» картинасы қатарлы іргелі қолтаңбаларының әрбірі – оның жанын сала жазған шығармалары.
Өрелі өнерімен өз биігін қалыптастырған қылқалам шебері өмірінің кейінгі жылдары жауапты қызметтерде болып, қайраткерлік қырымен де танылғанын білеміз. Тіршілігінде еңбегі еленіп, ауқымды көрмелерге қатысты, халқының ықыласына бөленді. Оның қаламынан өрілген 1000-ға тарта кескіндемелік және графикалық шығарма ұлттық бейнелеу өнерінің айшықты мұрасына айналды. Солай бола тұра, ми қабығын кемірген мың сан ойлар, тұрмыстағы тапшылық ғажайып суреткердің көңілін бір сәт тыншытпағанға ұқсайды. Бірнеше рет жүрек талмасына шалдығып, 69 жасында қайтыс болған шебердің ең соңғы туындысы – әйгілі тарышы Шығанақ Берсиевтің аяқталмаған портреті.
Қастеев қаламының құпиясы неде деген сауалға жауап іздегенде, арғы жағыңды қаза түсетін, ұлттық болмысыңа бойлататын танымға бай туындыларға кездесеміз. Бекзат таланттың Алматыдағы Ә.Қастеев атындағы музейіндегі 400-ге жуық картинасына үңіле отырып, бүтін бір дәуірдің шежіресін, қазақ халқының басынан өткерген сан қилы тағдырдың таңбаларын көреміз. Ұлттық бояу, қазақы рең, ең бастысы көшпелілер өркениетінің өзегін, дала мәдениетінің мәйегін екі шығармасының бірінен табамыз.
Табиғатынан кішіпейіл суретші бая-шая тіршілікке бас қатыра бермепті. 1940 жылдың соңына дейін басында жеке баспана да болмаған. Кейіннен Әуезов тұрған шағын пәтерге көшіп келгенімен, ол үйден еркін көсіліп шығармашылықпен айналысатындай бұрыш табылмапты. 1950 жылы шетелден келген түсірілім тобы даңқты шебер тұратын үйді көргісі келген. Сол кезде түсірілім үшін әкелінген жиһаз, кілемдерді қайта алып кеткен деседі. Аталған жылдың соңында ҚазКСР Министрлер кеңесінің төрағасы Д.Қонаевтың өкімімен суретшінің отбасына арнап үй соғылған.
Оның шығармашылықтағы ең бір жемісті жылдарын өткерген, өзі 15 жыл тұрған Алматыдағы музей-үйі – бүгінде Әбілхан әлеміне жетелейтін қасиетті орын. 2014 жылы есік ашқан тағылым ордасына жан-жақты қолдау көрсетілсе, биылғы мерейлі жылдың еншісіндегі шарапатты шаруаның бірі осы болмақ. Суретшінің телегей-теңіз мұрасын зерттеп-зерделеу бағытындағы ізденістер – оның өнерін айрықша бағалаған өнертанушылардың әр буыны үшін рухани қазына, таусылмайтын тақырып.
Бейнелеу өнері – шекарасы жоқ шексіз кеңістік. Үнемі жаңа буын алмасып, жаңа бағыттар пайда болып, әркім өзінше із қалдыруға әуестеніп жатады. Суретші біткеннің арманы – тұтас ғұмырға татитын, «адамзат баласы аялдар тұсқа дейін» жоғалмайтын ұлы шығарма жазу. Бұл жолда сан мыңдаған ұстаным мен түрлі көзқарас қылаң берсе де, Әбілхан әлемі бейнелеу өнеріне ат байлаған әрбір таланттың айналып келіп, әйтеуір бір соқпай кетпейтін қылқалам құбыласы болып қала бермек.
Әбілхан әлемі – өнер дейтін тылсым жолға сапар шеккен асау толқындардың түбі бір құяр арнасы, сурет әдебінің әліппесі.
Әбілхан әлемі – Орал Таңсықбаев, Салихитдин Айтбаев, Қанапия Телжанов, Молдахмет Кенбаев, Айша Ғаламбаева деп жалғаса беретін салқар көштің алғы сапында аталатын қазақ бейнелеу өнерінің атасы.
Кенептегі кесек мінез...
АЛМАТЫ
