Белгілі өлкетанушы қаламгер, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Қалибек Алтыбаевты мен өткен ғасырдың соңғы жылдарынан бастап таныспын. 1993 жылы Алматыдағы «Өнер» басмасынан 55 000 данамен жарық көрген «Сан сұраққа саяхат» кітабының алғы сөзін жазған едім. Содан бері сынаптай сырғып, отыз жыл уақыт өтіпті. Қ.Алтыбаевты бұл күнде Зайсан тарихының қазыналы шежірешісі деп айтуға әбден болады. Оның қаламынан туған «Шырағың мәңгі сөнбейді», «Сынаптай сырғыған жылдарым», «Атамекен Зайсан», «Зайсан» фотоальбомы, «Тегін білу – тектіліктің тірегі», «Ұстаз – елдің тірегі», «Майдан, тыл ардагерлеріне тағзым», «Қаратал ауыл округінің бүгіні мен өткені», «Абылай ханның шеп бұзар батырларының бірі – Баймұрат Бәйімбетұлы», «Бабадан қалған байтағым» (2 томдық), «Мырзаш батыр» кітаптарында ауданның әр кезеңдегі тарихы мен сол тарихта азды-көпті із қалдырған мыңдаған адамның, қол бастаған батырлардың, ел бастаған билердің, патша заманындағы болыстары мен байларының, сол заманның кәсіпкерлері мен көпестерінің, бала оқытқан молдалары мен алғашқы мұғалімдерінің, балуандары мен шешендерінің, құсбегі мен саятшылары, Зайсанда алғаш қызыл кірпіштен ғимарат салған шеберлері, ел басқарған азаматтары, ғалымдары мен қаламгерлер, өнер тарландары хақында қызықты мағлұматтар мен соны деректер ұсынады. Сондай-ақ осы өңірді мекенденген елдің бастан кешкен зобалаңы, Зайсан уезі, Зайсан қаласы, 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс, Алаш үкіметінің Зайсандағы жұмыстары, азамат соғысы, коллективтендіру, алапат ашаршылық, қысымға шыдамаған халықтың шетелге үдере көшуі, 1937 жылғы қуғын-сүргін құрбандары, екінші дүниежүзілік соғыс, тылдағы еңбек майданы, ауыл шаруашылығы, оқу, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт, әлеуметтік салалар, Ауған соғысы, Чернобыль апаты, Желтоқсан оқиғасы, зілзала – бәрі-бәрін сабақтастыра отырып тәуелсіздікке әкеп тірейді. Кеңес одағы кезінде өмірді алға бастырған еңбек майталмандарының, соғыс ардагерлерінің, ұстаздар мен дәрігерлердің, бүгінгі заманның кәсіпкерлерінің өмірі туралы қызықты мағлұматтарға, Зайсан тарихының қыры мен сырына қанығасыз. Қ.Алтыбаевтың шығармаларында аудан бойынша қамтымаған саласы жоқ. Бұл кітаптар – болашақта аудан тарихын зерттеушілерге, бүгінгі мен ертеңгі күннің талапты жастарына мол мұра. Автор мұнымен шектелмей қазақтың реалистік жаңа жазба әдебиетінің негізін қалаған Ұлы данышпан Абай Құнанбаевтың шығармашылық мұрасын, өміріне байланысты құнды деректерді, М.Әуезовтің «Абай жолы» романын пайдаланып, кроссвордтың сан-салалы тәсілдерін қолданып 7 кітап шығарды. Адамның бойындағы қабілетті шыңдауда танымдық туындылардың алатын орны ерекше. Әйгілі француз философы әрі зерттеушісі Дени Дидро: «Ештеңе оқымаған адам, ештеңе ойламайды да» деген ғой. Ал аққан жұлдыздай қысқа ғұмырында ұлы істер атқарып үлгерген Шоқан Уәлиханов жүрегін жарып шыққан ғажайып ойын былайша бейнелегені мәлім: «Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен, азаттық пен білім керек». Өте көрегендікпен айтылған осынау асыл сөздің мәні мен мағынасы бүгінмен тура үндесіп жатқандай. Жастардың, әсіресе жеткіншек өрендердің ой-өрісі мен дүниетанымының кеңейіп, білім аясының мейілінше өсуіне танымдық ойындардың, яғни сөзжұмбақтың ықпалы зор.
Сөзжұмбақтың түрлері де көп. Олар – кроссворд, чайнворд, криптограмма, анаграмма, ребус, шарада, викторина т.б. Бұлардың қатарына психологиялық, логикалық, жаттығулар мен түрлі ой-жұмбақтар да жатады. Әрине, алғырлыққа, ұшқырлыққа, тапқырлыққа, тиянақтылыққа баулитын бұл қызықты да шытырман ойындарды құрастыру оңай емес. Танымдық ойындармен түбегейлі айналысып жүргендерді көптеп кездестірмейтініміз де сондықтан. Сол санаулылардың бірі – Қ.Алтыбаев соңғы ширек ғасыр бірыңғай бір тақырыппен «Абай – абайтану» әлемімен шұғылданып, Абайды сөзжұмбақпен өрнектепті. Оған дәлел – «Абайдың алып айдынынан», «Үш кемелдің шалқарынан», «Абайды оқы, ойлан, тап», «Абай әлемі», «Абай», «Ұлы Абай шығармалары арқылы өрнектелген 100 тұңғыш», «Абай әлеміне саяхат» атты кітаптары. Мен Қ.Алтыбаевтың 2022 жылы жарық көрген «Абай әлеміне саяхат» атты кітабын зерттеп, зерделеп бірнеше мәрте оқып шықтым. Шығарма төрт бөлімнен тұрады. 1) Абайды оқы, ойлан, тап; 2) М.Әуезовтің «Абай жолы» романы бойынша; 3) Абай әулеті; 4) Қазақ сөзжұмбағының әліппесі. Туындыға 29 матау сөз (кроссворд), 28 сөзден сөз (анаграмма), 27 тізбе сөз (чайнворд), 4 бағдар сөз (сканврод), 64 сан сөз (криптограмма) топтастырылыпты. Танымдық жұмбақтардың 152 түрі қамтылып, 3 088 сұрақ топтастырылыпты. Бір рет қойылған сауал екінші рет қайталанбапты. Сан салалы сөзжұмбақтарға Абайдың 50 туындысынан үзінді және М.Әуезовтің «Абай жолы» романынан Барлас ақынның, жігітектің, көтібақтың басшы адамдары Бөжей, Байсалдың жас Абайға берген баталары, әжесі Зеренің ақылы, қазақ халық поэзиясының алыбы Жамбылдың арнау сәлемі, абыз қария Дәркембайдың елдің атқамінер зиялылары Серке, Айтқазы, Бегеш тағы басқалардың Абайға арналған айшықты кестелі сөздерінің өрнектелуі кемел тұлғаны асқақтата түседі.
Бұл сөзжұмбақтар мектеп оқушылары мен студенттер, жалпы көпшілік қауым үшін Абай мұрасын танып-білуге, терең меңгеруге көп пайдасын тигізеді. Бүгінгі қоғамда интеллектуалды ұрпақ тәрбиелеуде жастардың жан-жақты білім алуы мен логикалық ойлау қабілеттерін шыңдап дамытуға өз үлесін қосатын сирек еңбек. Абайдың шығармалары күрделі, оны мейлінше түсініп, тереңіне бойлау кез келген оқырманға оңай жүк емес. Абай әлеміне саяхат – Абайдың алып айдыны. Үлкен әлемнен сүзіп алынған: ұлы ақынның шығармалары, туып-өскен жері, ата-тегі, нағашы, қайын жұрты, замандастары, өскен ортасы, ақын шәкірттері, М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы түгелдей қамтылған. Абай туралы пікір айтқан қоғам қайраткерлері, зерттеуші ғалымдар, ақын туралы шығарма, арнау жазған ақын-жазушылар, ақын бейнесін сомдаған актерлер, өлеңдеріне музыка жазған сазгерлер, шығармаларына суреттер салған қылқалам шеберлері, ақынға ескерткіш орнатқан мүсіншілер, ән-жырларын орындаған әнші-әртістер тағы басқа жүздеген өнер адамдары туралы мағлұматтар енгізілген. «Абай әлеміне саяхат» кітабы – әр оқушының, әр оқытушы, мұғалімнің қолында, әр оқу орындары мен өзге кітапханаларда болар оқу, көмекші, кеңесші кітап.
Сонымен қатар бұл кітап материалдары әдебиеттік оқулық, хрестоматиялар мен өзге құралдарға ендіріп отыру да мол септікті болмақ. Абай және М.Әуезов шығармашылығы өтетін класс сабақтарының әрқайсысын осы кітап сұрақтарымен түйіп, ойындық тәсіл арқылы қорыту үшін оқулықтарға енгізудің берері мол болмақ. Ал кеш, кездесу, жарыс, байқау ойындарына тигізер құралдар да бұл кітап материалдарын сырт айналып өтпесі белгілі болар. Сонымен қатар «Абай әлеміне саяхат» кітабы – жеке адамға арналған тұңғыш, тың, тәрбиелік мәні зор еңбек. Абай әлеміне кроссворд жанры арқылы соқа салған, 2014 жылы жарық көрген «Абай әлемі» кітабы Қазақстан КИнЭС рекордтар кітабына кірді. Қиялы қалғымаған, келешекке ұмтылған жас өрендерді білімге, ұшқырлыққа тәрбиелеп-баулуда игілікті істерімен танылған абыз қария Қалибек аға сексеннің сеңгіріне алқынбай, абыроймен көтеріліп отыр. Авторға мықты денсаулық тілеп, ел-жұрттың құрметіне, ұрпақ қызығына бөлене беріңіз дейміз.
Жанат ЕЛШІБЕК,
жазушы
АСТАНА
