Иә, «Дәстүр» – қазір біздің қоғамда ең көп талқыланып жатқан тақырыптың бірі. Бұл – көрерменнің өз киносына, жалпы өнеріне бейжай қарамайтынының дәлелі. Осыған қарап киносүйер қауымның бұрынғыдай «барға қанағат» деп бәріне бірдей бас шұлғып, келісе бермей, керісінше өз қарсылығын айтып, қызу пікірталасқа бара алатын сауаттылығы мен белсенділігін де айқын аңғартса керек. Ал мұның көңілге қуаныш орнатқан тұсы мол. Өйткені талқылау бар жерде таным һәм талғам да бар.
Қоғамның өзекті мәселесінің бірі – отбасылық зорлық-зомбылық түйткілдеріне бойлауға ұмтылғаны және оны ұтымды жанр негізінде бедерлеуі жарыққа шыққан туындының көрермен тарапынан зор қызығушылыққа ие болуының негізгі кілті болса керек. Соңғы уақытта кинотеатрлардағы шектен тыс көбейіп кеткен, бірі екіншісінен көп даралана қоймайтын біртектес комедиялық фильмдерден жалыққан көрерменің «Дәстүрге» барып «дүр сілкінгенінің» сыры осында жатыр деп топшыладық. Себебі хоррор – әу бастан-ақ көрерменді қызықтыратын негізгі жанрлардың бірі. Әлемдік киноөндіріс тәжірибелеріне сүйенсек, аталған жанрды жандандырудың арқасында бір ғана Голливуд киносының өзі атағын аспандатып, зор табысқа кенеліп отыр.
Аз-кем шегініс жасап, кино тарихына үңілсек, хоррор жанры бастауын әріден алады. Оның нағыз өнер бастауы ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы неміс экспрессионизмімен тығыз байланысты. Десек те кино өнері алғаш пайда болған жылдарда жарқырай көрінген Жорж Мельестің фильмдерінен де хоррордың элементтерін көруге болады. Белгілі кинотанушы Нәзира Рахманқызының айтуынша, қазақ аудиториясына аталған жанр 2020 жылы түсіріліп, жарыққа шыққан Ернар Нұрғалиевтің «Жаным, айтсам сенбейсің» атты фильмі арқылы енді. Ол фильм де көрерменін бейжай қалдырмады. Әрине, жанр заңдылықтарына дәл «Дәстүрдей» тереңнен бойламағанымен әрі табыс тұрғысынан да бұл фильмдей кассаның алдына шықпағанымен, ол картина да шама-шарқынша жақсы нәтиже көрсетіп, прокаттан пайда әкелді. Осы уақытқа дейін халықаралық деңгейдегі 40-тан аса кинофестивальға қатысып, соның он тоғызында жүлдеге ие болды. Демек «Дәстүрге» дейін де хоррор жанрына қазақ режиссерлері тарапынан тәжірибе жасалған. Яғни «Жаным, айтсам сенбейсің» фильмі «Дәстүрдің» дүниеге келуіне ықпал еткен алғышарттың бірі десек, қателеспейміз.
Десе де фильм жарыққа шыққаннан бері түсірілім тобын зорлық-зомбылықты ашық насихаттап отыр деп айыптаушылар да көп болды. Бірақ киноны өнегелі өнер деп ақтап, шындықты бүркемелей беру әділетті ме? Жүсіп Баласағұнның «Әдептілікті әдепсізге қарап үйрендім» деген әйгілі сөзіне сүйенсек, кейде жирендіру арқылы да қоғамды тәрбиелеуге болады. Әйтпесе күні бүгінге дейін «Кино – идеологияның басты құралы» деп ұрандатып, түрлі бағыттағы насихаттық фильмдер түсіруден алдына жан салмайтын қазақ қоғамы түзеліп кетсе, қанеки? Әрине, бір фильмнің күллі қоғамды өзгертіп жіберуі мүмкін емес. Әйтсе де теңіздің тамшыдан құралатынын ескерсек, мұндай түйткілдерді оқтын-оқтын қозғап отыру да қажет. Мәселе тек қалай айтып, қалай жеткізе алуда.
Режиссер Қуаныш Бейсек түсірген фильмдегі және бір даулы мәселе – фильмнің атауы. Қазақтың қастерлі ұғымы «дәстүрді» желеу етіп, өздерінің жымысқы мақсаттарын жүзеге асырғысы келген деген сыңаржақ пікір әлбетте ойлантпай қоймайды. Шынымен солай ма? Қазақтың дәстүрі мен фильмдегі «дәстүрдің» ара-жігін не бөледі? Әлде екеуі бір ұғым ба? Қалың көрерменнің алаңы қаншалықты қисынды?.. Бірақ қалай десек те, даулы «Дәстүрге» барушылардың қатары қалың. Кинотеатр есебіне жүгінсек, «Дәстүр» фильмінің кассалық табысы алғашқы аптаның өзінде бір миллиард теңгеден асқан. Ал «Тикетон» билет сатып алу жүйесінің дерегінше, фильм прокаттың төрт күнінде (28–31 желтоқсан аралығында) 445 миллион теңге жинаған. Жарыққа шыққаннан бергі бірнеше апта бойы кинотеатр кассасының көшін бастап тұрған фильмнің феномені неде? Ендеше, көрермен санасын жаңа жанрмен жаңғыртқан «Дәстүр» жайын сол сала мамандарының пікірі негізінде тарқатып көрейік.
Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ, кинотанушы, өнертану ғылымдарының кандидаты:
«Дәстүрге» қоғамның аса назар аударуының негізгі себебі тақырыбында жатса керек. Олай деуімізге себеп – өкінішке қарай отбасылық зорлық-зомбылық мәселесі біздің қоғамға өте таныс әрі ең бір өзекті мәселелердің қатарынан екені белгілі. Фильм қазіргі қоғамда ең жиі қозғалатын проблемаларға бойлап, оны хоррор тілінде, яғни формасында көркем сараптауға ұмтылған. Біздіңше, бұл тұрғыдан келгенде картина жанр табиғатын толық сақтаған. Актерлік ойын, операторлық жұмыс, монтаж және тағы да басқа кино түсіру талаптары да діттегеніне жеткен, яғни кинематографиялық тұрғыдан тәп-тәуір шыққан фильм деуге болады. Бір жарым сағат бойы экран алдында тапжылтпай ұстап отыратын жандылығының өзі жақсы жетістік деп ойлаймын. Алайда көптеген көрермен секілді, фильмнен соң мені де бір сұрақ мазалады. Кинода бір ғана жағымды кейіпкер бар, ол – ауыл мешітінің имамы. Және соңына қарай, әсіресе кульминациясында бар басымдық имамға, ол оқитын жын-перілерді қуатын сүреге беріледі. Әрине, жын-пері хоррор жанрында жиі кездесетін мотивтердің бірі ғой. Бірақ дәл осы мотивтің шешімі бұл фильмде қалай көрініс тапқаны ойлантып қойды. Яғни астарынан қаласаңыз да, қаламасаңыз да барлық жамандық атаулыдан құтқаратын тек мешіт, молда деген ой оқылады. Және осы ой көрерменін адастырмас па екен деген күмәннің де көңілді мазалайтыны рас. Алайда мұның екінші жағы да бар ғой, жын-шайтанды сүремен аластау мотиві арқылы жанрды халықтың дүниетанымының кейбір сәттеріне жақындатуға талпыныс та болуы мүмкін. Фильм өз жанрынан ауытқымай, қаншалықты жақсы шықса да, осындай сәттері екіұдайылыққа ұрындырғандығын жасырмаймын. Бұған аса мән берілмес те ме еді, егер имам фильмдегі жалғыз жағымды кейіпкер болмаса. Болат бейнесіндегі зұлымдықты құрықтауға жан адамның қауқары жетпейді, осындайда тек әлдебір тылсым күштің, яғни сүренің ғана күші жетеді деп қабылдауға да болатын шығар. Алайда фильмде жын-пері мотиві күтпеген жерден басталады, яғни оның пайда болуының алғышарттары нанымды берілмеген. Ал ол өте маңызды еді. Өйткені бұл мотивтің ұшы имамға әкеліп тірейді. Сондықтан қазір осыған байланысты түрлі пікір туындап жатқаны заңды деп ойлаймын. Осы тұста тағы бір айта кететін мәселе – фильмдегі кейіпкерлердің есімдері, ауылдың, дүкендердің аты, былай қарасаңыз, саяси мәселені қозғағандай көрінеді. Бірақ бұл – кинода әбден таптаурын болған тәсіл, мұнысымен туынды ешқандай жаңалық ашпағаны анық. Ал енді тақырыбы мен мазмұнына келсек, бұл жерде фильм авторлары әрбір адам үшін қастерлі халық дәстүрлерінің мазмұны емес, формасына ғана мән берілетінін айыптап, сынап отыр. Ауыл әкімінің ақылымен Болаттың ата-анасы қыздың әке-шешесіне келіп: «Бүкіл ауыл естіді. Қыздың тағдыры енді не болады, одан да дәстүріміз бойынша екі жасты қосайық», дейді. Әрине, бұл кеше ғана мектеп бітіріп, үлкен сахнаға шықсам деген үкілеген арманы бар өрімдей жас қыздың болашағына балта шапқан жалғыз ұлын түрмеден алып қалу үшін жасалған қадам екені белгілі ғой. Яғни бұл жерде өздері айтып отырған дәстүр ауыр қылмыс жасаған Болатты ақтап алу үшін ғана керек болып тұр. Әрі қарай қыздың әкесінің Болаттың әкесінен қомақты ақша алатын, мешіттегі неке қию, тойдағы түрлі көріністі есімізге түсірейікші. Ауылдарында қандай қылмыстың болғанын біле тұра, бәрі білмегенсиді. Өйткені той да, неке қию да – бәрі-бәрі «дәстүр» бойынша өтіп жатқандай, бірақ шын мәнінде оның астарында қандай сұмдықтардың жасырынғанын көрсеңіз, жаныңыз түршігеді. Себебі фильмде қазақы дәстүр емес, дәстүрдің атын жамылып, жымысқы әрекетін жүзеге асырғысы келгендердің ниеті көрінеді. Яғни екі жасты бір-біріне атастырып, ел мен елді жақындатқан, мың жылдық құда болып, өрісін кеңейткен, ұрпағының, әулетінің қамын ойлап, болашағына алаңдатқан осынау дәстүрдің шын мәніндегі маңызының жұрнағы да қалмаған. Оның орнына өзінен кішілерге, әлсіздерге әлімжеттік көрсету, қыз зорлау, бірақ ештеңе болмағандай әрі қарай тайраңдап жүре беру, жағымпаздана, жарамсақтана жүріп, бақай есебін түгендеп алу, көз алдарында қыздары зорланады, бірақ оны білсе де білмегенсу сынды сұмдықтар бұл ауылдың адамдары үшін шын мәніндегі дәстүрге айналған. Біздіңше, фильмнің «Дәстүр» деп аталуының астарында осындай ой жатқандай. Яғни «Дәстүр» – қазіргі қоғам көрінісі.
Бүгінде қазақы дәстүрдің мазмұны жоғалып, тек сыртқы формасы қалғанын сынау осыдан екі-үш жыл бұрын түсірілген Серік Апрымовтың «Ауыл» фильмінде де бар. Ол енді авторлық кино бағытында түсірілген туынды ғой. Фильмнің де негізгі нысаны – қазіргі қазақ аулы мен оның тұрғындары. Басты кейіпкері сол ауылдағы жалғыз қонақүйдің иесі, ауыл шетіндегі зиратты трактормен сүріп, ондағы адамдардың мәйітін қазып алып, басқа жаққа жерлемекші. Мақсаты – зираттың орнына бензин сататын орын ашу. Бірақ үнемі «біз дәстүрімізді сақтауымыз керек» дейді де жүреді. Істеп жүргені – зұлымдық, аузындағы сөзі – жаңағыдай. Осы фильмде кішкентай баланың тұсауын кесетін эпизод бар. Аулына талай зұлымдық жасап жүргендер сол жерде дәстүр туралы жалынды сөздер айтады. Көріп отырғанымыздай, бүгінгі таңдағы дәстүр тақырыбы «Дәстүр» фильмінде тұңғыш рет қозғалып отырған жоқ. Стилистикасы, формасы, жанры жағынан әрқилы екі фильмде де бір мәселенің айтылуы кездейсоқ емес. Олай болса, бұл біздің қазіргі қоғамдағы бар мәселе деген сөз ғой.
Дана ӘМІРБЕКОВА, кинотанушы:
Фильмнің атын «Дәстүр» деп қою – өте провокациялық қадам, яғни көрермен назарын аудартып, жарнама жасауда өте ұтымды пайдаланылған айла. Фильмнің мағынасына үңілсек, келесі сұрақтар туындайды: зорланған қызды тұрмысқа беру деген қайдан шыққан, қашан пайда болған дәстүр? Дәстүр – ұлттың ежелден қалыптасқан өмір сүру қағидалары мен қоғам заңы болып негізделген, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесін құрайды. Ал қызды зорлықпен тұрмысқа беру – мыңнан бір кездесетін қасіретті жағдай. Қоғам заңдылықтарына қайшы келетін ондай жағдайларды қалайша дәстүр ретінде қарастыруға болады? Жоқ нәрсені бар деп көрсету арқылы фильм авторларының көздегені не?
Отбасылық зорлық-зомбылық тақырыбын жалаулатқан фильм реалистік әлеуметтік драма ретінде басталып, екінші жартысы діни мистикалық элементтері бар таптаурынға толы хоррор деңгейіне түседі. Оқиға желісінің жындармен шайқасқа түсетін жерінен бастап зорлық-зомбылық мәселесі ұмытылып, фильмнің желісі басқа арнаға бұрылады. «Нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» дейміз. Алайда фильмдегі жан түршігерлік сахналар домбыраның үнімен сүйемелденіп, қастерлі аспабымыздың күмбірі фильмде жауыздық пен қасіреттің символына айналған. Ал Аятул-Күрсі сүресі сол жамандықтан құтқаратын жалғыз жол ретінде көрсетілсе, зұлымдықтың күрескері ретінде молда бейнесі алдыңғы планға шығарылған. Мұндай пайым ислам дінінен білімі таяз адамдардың санасын астарлы аяттар мен хадистерді тікелей қабылдайтын салафизм идеологиясына еліктіріп, теріс ағымның тозақтан сақтайтын жалғыз жол екеніне иландырады. Осылайша, сана-сезімі әлі қалыптасып үлгермеген, ақ пен қараның ара-жігін ажырата алмайтын жас буынның, демек фильмнің тікелей аудиториясының миын улап, ұлттық болмысымыз бен дүниетанымымыздан барынша алшақтата түсері сөзсіз.
Ал енді фильмнің кейіпкерлеріне келейікші. Ауыл тұрғындарын жекеменшік шаруашылығы арқылы жұмыспен қамтамасыз етіп отырған ең сыйлы адам – Нұрсұлтан. Ол – отбасына қарағанда қорадағы малы үшін көбірек алаңдайтын, әйел затын адам қатарына қоспайтын, өз пайдасы үшін ештеңеден тайынбайтын кейіпкер. Нұрсұлтанның ұлы Болат болса, әкесінің беделі арқасында әскерден жалтарып, ойын-күлкі мен сауық-сайранға салынған, есірткіден есіріп, арақ-шарапқа берілген бейне. Ауылдың билік тұтқасын ұстап отырған әкім үшін заңды аттап, пара алып, ұрлық жасау – қалыпты жағдай. Зорлықты көре тұра көз жұма қарайтын Диананың әке-шешесі болса, қорланған қаршадай қызды қорғаудың орнына жәбірлеушінің құшағына күштеп салуды жөн санайды. Қалың малға қызыққан олар үшін қыздарының бақытына қарағанда, ел-жұрт алдында ұятқа қалмау маңыздырақ. Болат пен Диананың некесін қиған молда да еркіндік сұрап шырылдап отырған қыздың еріксіз келгенін көре тұра, бәрін біле тұра еш әрекет жасамайды. Ауыл тұрғындары да орын алған қылмысты көрмегендей, ештеңе білмегендей кейіп танытады. Ал азаматтардың тыныштығын сақтап, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздігін қамтамасыз етуі міндет полиция қызметкері болса – ауыл әкімі мен Нұрсұлтанның айтқанымен жүретін, өз пікірі жоқ, жалтақ, дәрменсіз, әлжуаз кейіпкер. Фильмдегі жалғыз жағымды кейіпкер – Диана. Ол ар мен ұяттан безген, адами құндылықтардан ада қоғамның құрбаны ретінде бейнеленген. Диана үшін бұл қоғамның қыспағынан құтылып, еркіндікке жетудің жалғыз жолы – өлім. Авторлардың пайымдауынша, дені түзу адам қалмаған бұл ауыл қанаушылар мен құрбандардың мекені екен. Күнәға батқан қоғамды қатерден құтқаруға қауқарлы жалғыз адам – молда екен. Мысалы, есінен адасып, келіншегі мен анасын өлтірген баласын көрген әкесі көмек сұрап молдаға барады. Ал полиция қызметкері болса қылмыскермен күресуге молданы жіберіп, өзі автомобиль ішінде жасырынып, Құдайға жалбарынып отырады. Зайырлы мемлекетте тұрып, қарулы полиция қызметкері молдадан көмек сұрапты дегенді естігендеріңіз бар ма? Ал фильмнің авторлары осындай миға сыймайтын қисынсыз нәрсені миллиондаған аудиторияға қалыпты жағдай ретінде көрсетеді.
«Болашақ» ауылын мемлекетіміздің моделі ретінде бейнелеген авторлар фильм барысында объективтіліктен алыстап, тым біржақты көзқарас ұсынған. Өмір тек ақ пен қарадан тұрмайды. Адамдар да жауыз немесе періштедей пәк болмайды. Шебер драматург кейіпкер табиғатын ашуда оның болмысына үңіліп, ішкі әлемінің қатпар-қатпар қалтарысына сүңгиді. Ал бұл фильмдегі кейіпкерлердің бәрі бірбеткей, оқиғасы жүрекпен емес, есеппен баяндалғаны байқалады. Фильмдегі байлар бейнесі адами құндылықтардан ада, руханилықтан алшақ, жәбірлеуші қоғам өкілдері ретінде суреттелсе, билік ел мүддесін емес, өзінің жеке басының жай-күйін ойлайтын парақор, ал полиция бай-қуаттылардың қолшоқпары ретінде көрсетілген. Бұндай көзқарас қоғамды екіге бөліп, іріткі салары сөзсіз.
Фильмнің соңы Болаттың жындыханада отырған сахнасымен аяқталады. Сонда алдымен қызды зорлап, оған мәжбүрлік жасап үйленіп, өлімге итермелеп, өлікпен төсек қатынасына түсіп, ол аз болғандай, анасының өліміне себепкер болып, әкесін пышақтап өлтірген адамға лайықты жазасын берудің орнына жындыханаға жатқызылып, оның психологиялық дағдарысқа ұшырауымен аяқталады. Демек кез келген қылмыскер істеген ісін мойнымен көтерудің орнына, қарғысқа ұшырағанын айтып ақталуына болады деген ой қалыптасады. Мұндай дискурс қоғам үшін аса қауіпті. Естеріңізде болса, қызды зорлап, оны өлімге жеткізген сәтінде оған әлі жын кірмеген болатын.
Қазақтың дәстүрлі этикасы фильмде таспаланғандай бодандық пен конформизмге негізделмеген. Біздің халық – еркіндікті сүйетін, ойын бұқпай айтатын демократияшыл ел. Жетімін жылатпаған, жесірін қаңғытпаған біздің қоғам әділет жолында ойын қаймықпай айтып, қорғансыздарға қолұшын беруге қашанда дайын. Өкініштісі, Диана сияқты жәбір көрген қыздар да жоқ емес. Алайда оны дәстүрге айналған үрдіс ретінде көрсетіп, соңында әділдікті алға тартпау – авторлар тұрғысынан адам өміріне деген құрметсіздік. Әрбірден соң адам өмірін құнсыздандыру, нақтырақ айтсақ, әйел өмірін аяқасты ету десек те қалт айтпаймыз. Әйел демекші, фильмдегі жауыздықтың орын алуына себепшілер – әйелдер. Бірі ешқашан бетінен қақпай еркелетіп, дұрыс тәрбие бермей өсірген ұлын түрмеден алып қалу мақсатында күйеуіне пара бергізсе, екіншісі жұрт алдында ұятқа қалмас үшін 10 мың АҚШ доллары көлемінде қалың сұратып, туған қызын жәбірлеушісіне тұрмысқа шығуға мәжбүрлейді. Естеріңізде болса, әйелді шайтанның торымен теңейтін хадис бар. Соған сай авторлардың пайымдауынша, зұлымдық – әйелден. Егер фильм авторлары зорлық-зомбылық мәселесін өтімділігі үшін емес, әйел тағдырына деген шынайы жанашырлық танытқандықтарынан көтерсе, экраннан жынның ойнағын алдыңғы планға шығармай, әділдіктің жеңісін көрсетер еді.
«Дәстүр» фильмі – мазмұны мен айтар ойы, мәні мен мағынасы жағынан қоғамға кері әсер ететін, драматургиясы қисынсыз, кино тілі тұрғысынан стилистік эклектикаға толы фильм. Бұл ешқандай да қоғамды сынға алатын немесе ой тастайтын фильм емес. Дін атын жамылған теріс ағымды уағыздайтын аталған дүние – бүгінгі таңдағы өтімді тақырыптарды жалаулатқан профанация. Кез келген туынды, әсіресе кино – адамның сана-сезіміне әсер ететін алпауыт күш. Сол себепті де авторлар көрерменнің назарына нені және қандай мақсатта ұсынып отырғандарына мұқият қарап, ұлт алдындағы жауапкершілікті сезінгендері абзал.
