Жаһандық сын-қатерлер

Есеп әлемнің білім беру, мемлекеттік басқару, бизнес, ха­лықаралық қауымдастық, аза­­маттық қоғам саласындағы 1 500-ге жуық сарапшының пікірі негізінде дайындалған. Жаһандық сын-қатерлер қысқамерзімді келешекте 2 жыл ішін­де­гі және ұзақ мерзімде алдағы 10 жылдықтағы өзектілігі бойынша, ал санаттарына қарай экономика, қоршаған орта, геосаясат, әлеумет, технология бағыт­тарына жіктелген.

Қоғамдық пікірді қалып­тас­­тыруға ықпал ететін жал­ған ақпараттың, сонымен қоса, бұр­маланған, қолдан жасал­ған ақ­параттың таралуы 2024 жыл­дағы жаһандық сын-қатер­лер­дің тізімінде алғашқы орында тұр. Жалған ақпараттың салдарынан қоғамдық-саяси жіктелу ушығып, сайлау үдерісіндегі легитимділік мәселесі көтеріледі және мемлекеттің ақпарат көзі ретіндегі рөліне сенім дең­ге­йі төмендейді. Осы орайда, Қы­тай­дың жасанды интеллект қол­­данылған ақпаратқа арнайы белгі қоюды міндеттеуі жал­ған ақпаратты анықтауды же­ңіл­дететін орынды шешім ре­тінде қарастырылады. Жалған ақпа­раттың таралуы мен әлеу­меттік жіктелу бірін-бірі еселеп ушықтыра алады. Саяси институттарға қоғамдық сенім дең­гейі төмендеп, ұлттық келісім әлсірейді.

Есепте көрсетілгендей, Украи­на мен Таяу Шығыстағы қақ­ты­ғыстың әрі қарай жалғасуы, Тайвань мәселесінің ушығуы ірі державалардың геосаяси тартысын арттырып, ресурстардың әр бағытта бөлінуі, әлемдегі гума­нитарлық дағдарыстарды кү­шейтеді. Мамандардың пайымдауынша, аталған үш аймақта да жетекші державалардың мүд­десі бар: Таяу Шығыстағы мұнай қоры мен сауда жолдары, Шығыс Еуропадағы тұрақтылық пен күштер тең­герімі, Шығыс Азиядағы техно­ло­гиялардың жеткізу тізбегі. Геосаяси тұрақсыздық әлемдік нарықта белгісіздік тудырып, мемлекеттердің ақша-несие сая­сатына ықпал етеді. Жоға­ры пайыздық үстеме мен қымбат­шы­лық тұтынушылардың эко­но­микалық мүмкіндіктерін шек­тейді.

2023 жылы орнаған ең ыстық ауа райы биыл да жалғасып, құрғақшылық, орман өрттері мен су тасқыны қайталанады. Сондықтан мемлекеттер үшін азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі де басты назарда болады.

Ал ұзақмерзімді келешек­тегі сын-қатерлердің арасында қоршаған орта мен техно­ло­гия­лық даму мәселесі алдыңғы қатарға шығатыны көрсетілген. Жер шарындағы климаттық өзге­рістер мәжбүрлі миграция қау­пін арттыратынын байқауға болады.

Есепте аталған сын-қатер­лер­мен 4 бағытта күресу ұсынылған: жергілікті деңгейдегі шешімдер, серпінді жобалар, ұжымдық әре­кет пен шекарааралық ынты­мақ­тастық.

Жергілікті деңгейдегі ше­шім­дерді жүзеге асыруға мем­лекет­тердің инфрақұрылымға инвестиция құйып, орман өрт­терімен, су тасқынымен, ауа райының ысуымен күресу жолдарын қарастырып, құрылыс жұмыстарына жаңа ережелерді енгізу тетіктері жатады. Мысалы, пандемия кезінде аурухана төсек­терінің, жедел терапия бө­лім­шелерінің жеткілікті болуы вирустың жергілікті дең­гейдегі таралу ауқымына тікелей әсер етті. Екпе бойынша ере­же­лерді сақтау полиомиелит сияқты жұқпалы аурулардың кең таралуының алдын алады. Сонымен қатар жалған ақ­па­раттың ықпалын төмендету үшін тұрғындарды ақпаратпен қамтамасыз ету мен сауаттандыру аса маңызды.

Серпінді жобалардың пай­да болуы ғылыми зерттеу­лер мен жаңалықтар, сын-қатерлерге деген тың көзқарасты білдіреді. Пан­демия кезінде мем­ле­кет­тер­дің вакцина жасап шыға­ру­ды қолдауы сәтті ше­шім­дер­дің бірі болды.

Ұжымдық әрекет дегеніміз әріптестік негізінде жүзеге асатын емес, керісінше, жекелеген адамдардың, компаниялардың, елдер­дің бір мезеттегі әрекет­тері: жанар-жағармаймен жү­ретін көліктерді азайту, адам құ­­қықтары, еңбек және қор­ша­ған ортаны қорғау стандарттарын сақтау. Мысалы, сейс­ми­калық апат қаупі бар Жапо­нияда тұрғындардың апат жағ­да­йындағы әрекеті шешуші рөл атқарады.

Шекарааралық ынты­мақ­тастыққа халықаралық келі­сім­дер­ді сақтау, қақтығыстардың алдын алу, билогиялық, химия­лық, ядролық қару қолдану мүм­кін­ді­гін шектеу, дағдарыс қаупі бар мемлекеттерге қаржы­лай көмек беру арқылы қолдау жа­тады.

Давос форумы есебінде көр­се­тілгендей, қазіргі әлем жасанды интеллекттің қарқынды дамуы, климаттың өзгеруі, геосаяси шиеленістер мен демо­гра­фиялық дүмпу әсерінен құ­ры­лымдық өзгеріске ұшырап отыр. Сондықтан жаһандық сын-қатерлермен күрес жолында жо­ғарыда аталған төрт бағыт өз деңгейінде жоғары маңызға ие.

Еркебұлан ҚУАНБАЙ,

Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы