Фото: abai.kz
«Арылу» – жазушының даңқын аспандатқан іргелі еңбегі. Онда өз-өзімен айналысуға шындап кіріскен адам жанының баяны көрінеді. Әдебиет зерттеушісі Степняк Кравчинский 1889 жылы: «Толстойдың есімін қазір айналшықтаған айрықша даңқ оның «Арылуы» мен «Менің сенімім неде?» шығармалары жарық көрген соң басталды», деп жазады. Расында, қордалы еңбекте өмірдің мәні, жалған сенім, өткеннен жирену, Құдайға ұмтылу сынды шоғыр-шоғыр тақырыптар қамтылады. Солайша әр адамды өз ішіне үңілуге итермелейді. «Ол жылдарды жүрегім ауырмай, жиіркенбей, сұмдығын сезінбей есіме түсіру қиын. Мен соғыста адамдарды өлтірдім, өлтіру үшін дуэлге шақырдым, мұжықтардың еңбегін жедім, карта ойнадым, өзгелерді алдадым, адастырдым. Өтірік, ұрлық, айуандықтың барлық түрі, ішу, зорлық, аярлық, мен істемеген қылмыс жоқ. Солардың бәрі үшін мен марапатталдым, құрдастарым мені адамгершілігі бар адам деп есептеді. Дәл осылай 10 жыл өмір сүрдім...». Данышпанның ағынан жарылып, ізгілікке ұмтылуы оқырман махаббатын оятып, қасиетті адамдық атты шыңға бағыт сілтейді. Шынында, күйбең тіршілік ағымына ермей, материалдық байлықтан рухани байлықты биік қоя білген жан ғана мәнді өмірге ұмтылады, өмірден өз орнын табады. Рухани дүниесі мығым адам өлімге де қарсы тұрып, ғұмырын өзгелердің игілігі үшін арнайды. Ғұмырдағы ауысымдардың ешқайсы санадағы өзгерістермен теңдесе алмақ емес. Мұндай түйткілді тұжырымдарды Толстой өзінде болған үдерістер арқылы оқырманға жеткізеді. «Құдайды білсем болғаны тірілемін, есімнен шығарсам, оған сенбесем өле бастаймын. Егер Оны табам деген көмескі үміт болмағанда, өзімді әлдеқашан өлтірер едім ғой. Мен шын мәнінде Оны сезінген, іздеген кезде ғана ақиқат өмір сүрдім. Құдайды тану және өмір сүру – екеуі бір нәрсе. Құдай деген – өмір. Құдайды іздеп өмір сүр. Сонда Құдайсыз өмір болмайды. Бұрынғыдан да күштірек ішкі әлемім және айналам нұрға бөленді әрі ол жарық мені тастап кеткен жоқ».
Толстой жүрегінде болған құбылыстар өмірінің соңында туған шығармаларынан анық байқалады. «Адамға қанша жер қажет?», «Иван Ильичтің өлімі», «Әзәзіл», «Сергей пірәдар» сынды кесек дүниелер жазушының өмірдің мәнін іздеуге шындап бет бұрғанының дәлелі. Ал «Арылу» – сол шығармалардан келе жатқан алқалы ойлардың айшықты жиыны, шоқтығы биік шырағданы іспеттес. Мұнда данышпанның шындыққа құмарлығы, ақиқатшылдығы айнадай көрінген. Үнді елінің көсемі Махатма Ганди «Толстой – өз заманының ең шыншыл адамы. Ақиқатты бәрінен артық көріп, ол үшін батыл қадамға барған жан» деуі тегін емес. Өз заманында әлемдік мәдениеттің төрешісі секілді болған титан тұлға ғаламның әр тұсында болып жатқан оқиғаларға қам жейді. Тіпті «Қажымұратта» ұлттық мүддеден гөрі адамдық мүдденің қазысы болып ой толғайды. Шығармада: «Қазір Николай патша өз ішінен дұғасын оқып жатыр. Сол дұғасын оқи салады да, жалаңаш әйелдерді көретін жерге барады» деп орыс патшасын әшкерелесе, Қажымұраттың бәрін тоқтатып намаз оқып, иманға келіп, Алладан жәрдем сұрағанын ізгілік салтанаты етіп бейнелейді. «Құдай адамды жаратқан кезде әр адам өз жанын бүлдіруге де, құтқаруға да мүмкіндік табатындай еткен. Адамның өмірдегі міндеті – өз жанын құтқару; ал жанын құтқару үшін Құдай жолымен өмір сүру керек, Құдай жолымен өмір сүру үшін тірліктің барлық алдамшы қызығынан бас тартып, еңбек етуі, мойынсұнуы, шыдамды және қайырымды болуы қажет». «Арылудағы» бұл жазбалар қоғамдағы қызу талқылаудың ошағына айналды. Өзін сын тезіне салған данышпан білімдарлық еккен өзімшілдіктен құтылуға, сөзі мен ісінің бір орыннан шығуына мән береді. Бірде «Немене, Лев Николаевич, уағыздауын уағыздайсыз, ал қашан орындайсыз?» десе, енді бірде күңірене тіл қатады. «Мен кінәлімін әрі сұмпайымын және жеккөрушілікке лайықпын... Көмектесіңдерші, баршамыздың адасқанымызды ойласам, жүрегім қан жылайды және бар күшімді салып арпалысқанымда өздеріңді де, мені де аяудың орнына сендер «қараңдаршы, бізбен бірге батпаққа батып барады», деп қуана-қуана айқайлайсыңдар...».
Толстой ажал алдындағы ақырғы сөзінде, ұлына қарап: «Сережа! Мен ақиқатты жақсы көремін! Ақиқатты өте қатты жақсы көремін!» деген екен. Шындықпен, ақиқатпен айшықталған ақыл алыбының сәулесі түспеген жер аз. Жанның арылуы, тәубеге келуі, тазаруы үшін сіз де алып мұхитқа жиірек сүңгіңіз, қадірлі оқырман.
