Қазақ өнертанушылары, зерттеушілері арасында «Дәстүрлі музыка» деген жөн бе, әлде «ұлттық музыка» деп атаймыз ба?» деген пікірталас әлсін-әлсін қылаң беріп қалады. «Дәстүрлі музыка» деген терминнің қалыптасқанына аса көп уақыт өте қойған жоқ. Дегенмен бір жүйеге келіп, нақты тұжырымдалғаны жөн сияқты.
Өткен жылдың 11-15 қыркүйек аралығында Ыстанбұл мемлекеттік университетінде IASA халықаралық дыбыс және аудиовизуалды мұрағаттар қауымдастығының және ICTMD дәстүрлі музыка және би өнері жөніндегі халықаралық кеңесінің форумы өтті. Форум аясында әр мемлекет өкілдерінің дәстүрлі өнерпаздарының концерті болды. Елу мемлекеттен жиылған төрт жүзден аса музыкатанушының алдына шығып өнер көрсетіп, дәстүрлі өнер үшін мәні терең шараға Ерлан Рысқали, Раушан Оразбай, Ернар Өмірәлі сынды танымал әнші-күйшілермен бірге біз де қатысып қайттық.
ICTMD халықаралық кеңесі қандай қызмет атқарады, оның мақсаты, көздегені не, қазақ музыкасы немесе қазақ музыкатану ғылымы үшін маңызы қаншалықты деген сұрақтарға қысқаша түсініктеме беріп өтейік.
ICTMD – 1947 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылған Дәстүрлі музыка мен би жөніндегі халықаралық кеңес. ЮНЕСКО-мен ресми консультативтік байланысы бар әлемнің әртүрлі елдерінде ұлттық комитеттері құрылған үкіметтік емес ұйым. Ұйым құрамында музыкатану ғылымында орны бар, беделді зерттеуші ғалымдар, сонымен қоса АҚШ, Аустралия, Латын Америкасы, бірқатар Еуропа, Африка және Азия елдерінің университеттері профессорларымен бірге 90-нан астам елдің ірі ғылыми орталықтары мен ұйымдарының жетекшілері қызмет істейді. Бүгінгі таңда ICTMD ұйымы – әлемдік этномузыкатанудың бойына қан жүгіртіп, жүйелі түрде зерттелуін қамтамасыз ететін бағыттаушы әрі ұйымдастырушы бірден-бір орталық. 2015 жылдың 16-22 шілдесі аралығында Астана қаласында өткен ICTM дәстүрлі музыка және би бойынша Дүниежүзілік 43-форумды ТҮРКСОЙ Халықаралық ұйымы, Қазақ ұлттық өнер университеті, Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат министрліктері бірлесіп ұйымдастырды. Осылайша, қазақ халқының дәстүрлі музыка мәдениетін әлемдік деңгейдегі ғылыми ортаға таныстырудың мүмкіндігі туды десе де болады.
Ұлт үшін жасалып жатқан игі істің басында тұратын тұлғалар болады. Жалпы алғанда дәстүрлі өнерді зерттейтін әлемдік ұйымға қазақ баласын жетелеп, ICTM халықаралық кеңесіне халқымыздың дәстүрлі музыкасын таныстырып, шет мемлекеттерден келген 600-ден аса музыкатанушы ғалымдарға көшелі өнерімізді көрсетіп, ұлт өнерінің қаймағы дейтіндей өнерпаздарымызды дүбірлі додаға салып жүрген – өнер мен музыка саласының ірі ұйымдастырушысы Дүйсен Қасейінов. Біздің зерттеушілер арасында дау туғызып жүрген «дәстүрлі музыка» терминінің де түп-төркіні осы ICTM халықаралық кеңесімен байланысты болса керек. Ұйым 1947 жылы ЮНЕСКО жанынан құрылғанда Дәстүрлі музыка жөніндегі халықаралық кеңес деген атау алған. Бұл Дүйсен Қорабайұлының ТҮРКСОЙ Бас хатшысы қызметін атқарып жүргендегі жасаған еңбегінің бір ғана мысалы. Әйтпесе, Түркияда жүріп бүкіл түркі халқына «Мағжан жылын» атап өтуді үйлестіруі, қазақтың белгілі жазушы-ғалымдарының қатысуымен ақын Сүйінбай Аронұлының 200 жылдығына орай Анкарада саябақ ашқызып, ескерткіш тұрғызуы, Естай Беркімбайұлының 150 жылдық мерейтойын мағыналы мәжіліске айналдырып, әнші өмірі мен шығармашылығына арналған кітаптың Түркия төрінде тұсауын кесуі, Дина Нұрпейісованың 150 жылдық мерейтойы аясында Анкарада күйші есіміне саябақ бергізуі, Түркі жұртына композитор Мұқан Төлебаевтың 100 жылдық мерейтойы қарсаңында «Мұқан Төлебаев жылын» жариялап, композитор шығармашылығының шыңы – «Біржан-Сара» операсын түрік тіліне аудартып, сахналап, мерекелік іс-шарада өнер тұлғасы туралы деректі фильм дайындатып, Тәттімбетке де Анкарада саябақ арнап, ескерткіш қойғызып, күйші оркестрін Түркияға алғызып, ұлт деңгейін көрсететін концерттерін Түркия, АҚШ, Еуропа жұртына танылуына септесіп, мәдениетіміздің қамал-қорғанындай болып қызмет етті.
Еркеғали Рахмадиевті ұстаз, Өзбекәлі Жәнібековті үлгі тұтқан Дүйсен Қорабайұлы 1987-1997 жылдар аралығында Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын басқарғаны белгілі. Жалпы, бұл уақыт консерваторияның алтын кезеңіне баланады. Мамандар, студенттер мұны зор құрметпен еске алды. Дүйсен Қорабайұлының ұйымдастырушылық феноменінің ашылған тұсы да – осы кезең. Ректор Д.Қасейінов ұйытқы болған Түркі халықтарының фестивальдері, қазақтың маңдайалды дәстүрлі өнерпаздарының концерттері, ғылыми конференциялар мен ұлт музыкасы хас шеберлерінің арнайы жеке дәрістері, алдыңғы шептегі музыкатану ғалымдарының топтасуы, консерваторияда қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының бой көтеруі, дәстүрлі ән-жыр кафедрасының ашылуы, білікті ұстаздардың кәсіби құзыреті мен студенттер деңгейі, аспирантураға музыка теоретиктерімен бірге өнертануды жаңа қырынан зерттейтін жас мамандарды тартуы консерватория концерттеріне қара орман тыңдарманның ықыласы, өнер ұясынан шығып жатқан ғылыми, танымдық кітаптар мен мақалалар, осы еңбектердің шығармашылық ортаға әсері сөзімізге дәлел бола алады. Сол жылдары консерваториядан білім алған Дүйсағаңның шәкірттерінің арасында музыкаға өз үнімен келіп, жаңалық әкелгендер де баршылық. Алғаш рет хор дирижерлерінің республикалық конкурсын өткізіп, халықаралық үрмелі аспаптар конкурсын ұйымдастырды. Кеңес одағы тұсында үзбей өтетін фортепиано, скрипка, виолончель, вокал конкурстары қайта жанданды. Оған шетелдің танымал музыканттарын жюри етіп шақыртып, топжарған студенттерге жюри мүшелерінің өз қалтасынан стипендия тағайындатты. «Симфониялық дирижерлік» мамандық ашып, аса дарынды жас дирижерлердің шетелден өнер шыңдауын қамтамасыз етті. Бұрынғы одақтас республикалардың, сәл кейінірек түркітілдес халықтардың симфониялық оркестрлерін жинап, бірнеше мемлекетте концерт өткізіп, өнер табалдырығын енді аттаған жас солистер мен композиторлардың халықаралық деңгейде бағын ашты. Құрманғазының 175 жылдық мерейтойы қарсаңында «Ұлы дала сазы» ұғымын қалыптастырып, күйшінің жаңа қырларын айқындады. Шетелдік және отандық ғалымдарды жинап, Жамбылдың 150 жылдығын өткізді. «Осыншама қыруар іс тындырса да, Д.Қасейінов «маған тың идея беріңдер» деп отырушы еді» дейді консерватория профессоры, өнертану докторы Саида Еламанова. Дүйсен Қорабайұлы ұйымдастырған шаралардың басым көпшілігін мемлекет қаржысына емес, демеушілер, меценаттар, өнер жанашырларын қолқалап, достарына иек артып, керек жерінде беделін салып өткізді. Мысалы, ICTMD халықаралық форумына келген 600-ден аса музыкатанушы ғалымның жол шығынын өз қалтасынан көтерді. Жалпы, ICTMD форумына қатысушылар үкімет қазынасына көз сүзбейді. Себебі бұл ұйым – дәстүрлі өнерге өмірін арнаған музыка фанаттарының бас қосатын ошағы.
Дүйсен Қасейінов халық пен ел өнерін қадірлей отырып, консерваторияны ұлт мәдениетінің қарашаңырағына айналдырды. Консерватория табалдырығы жас өрендер үшін киелі шаңырақтың текпершегіндей ұғынылды. Біз Дүйсен Қасейіновке дейінгі ректорлар еңбегін жоққа шығармаймыз, тек тәуелсіздік қадірін жан-тәнімен сезініп, бұрын мүмкін болмаған, әсіресе ұлттық руханият мәселесін сәтімен көтеріп, темірді қызған кезінде соққан басшының орнын ерекше атаймыз. Бұл бір халық құлағы асқақ та өжет өнерге түрілген кез еді. Жоғарыда айтқан фестиваль, концерттерде инешаншар жер болмайтын.
Ұстаз маман да, мамандыққа баулынған білім алушы да ел азаттығының, ұлт музыкалық білігінің тетігіне айналуды ойлады. Ректор Дүйсен Қорабайұлы сол ынталы, саналы музыка қауымын жігерлендіре білді. Кейін ол кісі министр, еларалық мәдениет елшісі деңгейіне көтерілгенде де ұстаз қалпынан айнымады.
Қайрат АЙТБАЕВ,
күйші, өнертанушы
