Инфографикаларды жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Ал қолында билігі бар әкім қаралар мен олардың жақын-жұрағаттары және жемсауы бүлкілдеген шенеуніктермен жең ұшынан жалғаса білген пысықайлар мемлекеттен ондаған мың гектар құнарлы жерді жалға алу құқығына ие болып, ірі жер пайдаланушылар һәм латифундистер болып шыға келді. Мұның өзі кейін жер ресурстарының тиімсіз пайдаланылуына әкеліп соқты.
Бұл мәселеге Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ел басшылығына келген 2019 жылы жариялаған «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты алғашқы Жолдауында ерекше көңіл бөліп: «Мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отыр. Елімізде «шөп қорыған иттің» кебін киген «латифундистер» көбейіп кетті. Пайдаланылмай жатқан ауыл шаруашылығы жерлерін қайтарып алатын кез келді. Жер – біздің ортақ байлығымыз және оны кім игерсе, соған тиесілі болуға тиіс», деді.
Әйтсе де, Мемлекет басшысының осы тапсырмасына тиісті мемлекеттік органдар бірден құлақ аса қойған жоқ. Сол себепті, араға екі жарым айдай уақыт салып, 14 қарашада Ақмола облысына барған жұмыс сапары барысында Президент еліміздегі жер қатынастары мәселесіне тағы да назар аударып: «Мен Жолдауда жерді өңдеумен айналыспайтын латифундистерден оны қайтарып алу міндетін қойдым. Бұл өте маңызды тапсырма қызыл сөз үшін берілген жоқ. Адал да еңбекқор фермерлер, шаруалар мал бағатын жер таппайтын жағдайға дейін жеттік. Алайда менің тапсырмам өте баяу орындалып жатыр. Қазіргі жағдайды өзгертпеуге мүдделі адамдардың қысымына ұшырағандықтан, бұл жұмысты созбаққа салу ұйғарылған сияқты», деп мәлімдеді. Өйткені бұл, Мемлекет басшысы биылғы жыл басында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында айтқанындай, «ымыраласқан қаскөйлер ойлап тапқан қосарланған билік жағдайында кейбір шенеуніктер біресе ана, біресе мына кабинетті жағалап жүрген» кез еді.
Шынында да, латифундистердің бос жатқан жерлерін мемлекетке қайтаруға олармен ым-жымы бір жоғары лауазым иелері, әсіресе өңірлердің әкімдері онша құлшыныс танытпады. Себебі жергілікті шенеуніктер өздерінің «тілін тапқан» кәсіпкерлерге жер учаскелерін аукцион немесе конкурс өткізбей беріп келген «дәстүрінен» айрылғылары келмеді. Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жер ресурстарын басқару комитетінің мәліметіне сүйенсек, орталық уәкілетті органға жергілікті атқарушы органдардың үстінен жер мәселелері бойынша 2020 жылы 2 614, 2021 жылы 1 613 арыз түскендігі – соның айғағы. Осыған орай, 2022 жылы 1 қаңтардан бастап жергілікті атқарушы органдардың жердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау функциялары АШМ-ге қайтарылды және Үкіметтің сол жылғы 19 қаңтардағы қаулысымен өңірлерде Жер ресурстарын басқару комитетінің аумақтық департаменттері құрылды. Сөйтіп, Президент тапсырмасын толыққанды орындау шын мәнінде, 2022 жылы ғана басталды деуге болады. Сол жылы мемлекетке 5,2 миллион гектар пайдаланылмаған және заңнаманы бұза отырып берілген ауыл шаруашылығы жерлері қайтарылды. Бұған қоса, тиісті ескерту алғаннан кейін жер пайдаланушылар арамшөп басып, босқа жатқан 1,85 миллион гектар алқапты игеруге кірісті. Аталған көрсеткіштер 2021 жылмен салыстырғанда 10 есе көп болып шықты. Ал өткен жылдың соңында Премьер-министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің төрағалығымен өткен Пайдаланылмай жатқан және заңсыз берілген жерлерді қайтару жөніндегі үкіметтік комиссияның қорытынды отырысында 2022 жылдан бастап мемлекет меншігіне 10 млн гектар проблемалы ауыл шаруашылығы жері қайтарылғандығы мәлімделді. Сондай-ақ жер пайдаланушылар өздері бұрын пайдаланбай келген 3,4 млн гектар жерді пайдалану құқығынан айырылып қалмау үшін оларды игере бастаған.
Бірақ уәкілетті орган – АШМ-ның Жер ресурстарын басқару комитетінің басшылары әлі күнге пайдаланылмай жатқан жері мемлекетке қайтарылған бірде-бір латифундистің атын атаған емес. Былтыр іске қосылған Мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінен де ірі ауыл шаруашылығы құрылымдарының атауын ғана білуге болады, ал ондаған мың гектар жерге иелік етіп отырған серіктестіктердің құрылтайшылары кімдер екені жайлы еш ақпарат жоқ.
Бұл ретте Ақмола облысының бұрынғы әкімі Сергей Кулагин ғана Жер реформасы жөніндегі республикалық комиссияның 2016 жылы 3 маусымда Көкшетау қаласында өткен көшпелі отырысында: «Мен өз отбасымның 80 мың гектар егістік жері бар екенін жасырмаймын», деп шынын айтқаны жадымызда. Ал осы өңірдің одан кейінгі басшыларының бірі журналистің тосыннан қойған сұрағына: «Егіншілікпен менің әйелім айналысады, бірақ оның қанша жері бар екенін айта алмаймын...» деп күбіжіктеген болатын.
Осы орайда Мемлекет басшысы Үкіметтің 2022 жылы 8 ақпандағы кеңейтілген отырысында: «Жерді ұтымды пайдаланудағы маңызды міндеттердің бірі – оның бір қолға шоғырлануына жол бермеу. Бірқатар өңірде мәслихаттардың шешімдерімен жер телімдерінің мөлшерлері ғылыми-негіздеу тәсілінсіз бекітілген: Атырау облысында – 98 мың гектар, Алматы облысында – 96 мың гектар, Шығыс Қазақстан облысында – 69 мың гектар. Сол-ақ екен, Ауыл шаруашылығы министрлігі бір қолға 98 мың гектар ауылшаруашылық жерін беруге рұқсат ететін қаулы жобасын әзірлей қойды. Бұл шамадан тыс жерге ие адамдардың қазіргі иелігін бекіту, яғни нормативтік база ретінде айқындау әрекеті сияқты көрінеді», деп, АШМ-ның сол кездегі басшыларының латифундистерге бүйректері бұрып тұратындығын әшкерелеп тұрып айтты. Ақырында Үкімет қаулысымен ауыл шаруашылығы жер учаскелерінің ең жоғары шекті мөлшері заңды тұлғалар үшін – 51 мың гектардан, ал шаруа қожалықтары үшін – 35 мың гектардан аспайтын болып белгіленді.
Бұл норманы одан әлдеқайда көп егістік алқапқа иелік етіп отырған латифундистер әу баста қабақ шытып тыжырына қабылдаса да, артық жерін мемлекетке қайтаруға асыға қоймапты. Мамандардың айтуынша, олар енгізілген шектеуді айналып өту үшін өздерінің жақын туыстары басқаратын бірнеше серіктестік құрып, еншілеріндегі мол жерді соларға бөліп берген көрінеді. Міне, осындай айла-шарғыны анықтап, заңдылық пен әділдікті қалпына келтіру үшін жер қатынастары саласында ашықтық пен мөлдірлік болуы қажет. Нақты айтсақ, ондаған мың гектар ауылшаруашылық жерін иемденіп отырған ірі серіктестіктердің құрылтайшыларының аты-жөнін жұртшылық білуге тиіс.
Шынтуайтында, «Жауапкершілігі шектеулі жəне қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» заңның 12-2-бабының 1-тармағына сəйкес серіктестіктің үлестес тұлғалары туралы мəліметтер қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын ақпарат болып саналмайды. Соған қарамастан, оларды жариялауға дербес деректерді қорғау жəне ақпаратқа қол жеткізу туралы заңдарда белгіленген шектеулер кедергі келтіріп тұр. Мәселен, «Дербес деректер жəне оларды қорғау туралы» заңның 6-бабында дербес деректер қолжетімділігі бойынша жалпыға бірдей қолжетімді жəне қолжетімділігі шектеулі болып бөлінеді. Соңғысына жеке тұлғаның анықтама деректері – тегі, аты, əкесінің аты, жынысы, ұлты жəне басқа да мəліметтер жатқызылған. Ал «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заңда қолжетімділігі шектеулі ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз ету көзделген. Бәлкім, бұл нормалар бір кезде заңсыз жолмен жинаған байлығын жұрттан жасырғысы келген лоббишілердің ықпалымен қабылданған шығар. Қалай болғанда да қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер енгізілмейінше, еліміздегі латифундистердің кімдер екені құпия күйінде қала бермек. Бұдан бөлек, қолданыстағы заңнамаға араны ашылған кейбір кәсіпкердің ауыл шаруашылығы жер учаскелерінің ең жоғары шекті мөлшерін айналып өтуіне жол бермейтін, мысалы, бір отбасы мүшелерінің егіншілікпен айналысатын бірнеше серіктестік немесе шаруа қожалығын құруына тыйым салу сияқты түзетулер енгізген жөн болар. Жер қатынастары саласында әділдік орнату мәселесін көтеріп жүрген Мәжіліс депутаттарының «құлақтарына – алтын сырға».
