Әсия – Павлодардағы Торайғыров университеті мен Ресейдің Том қаласындағы политехникалық университетінің түлегі. Алғашқы ғылыми дәрежесін көрші елде қорғап, еліміздің Білім және ғылым министрлігі оны 2018 жылы бекітіп берді.
– Кезінде Қаныш Сәтбаев оқыған Том университетінде білім алғанымды мақтаныш тұтамын. Студенттік шағымызда әлгі оқу орнының ауласында қойылған академиктің ескерткішін үнемі күтіп, айналасын таза ұстауға тырысатынбыз. Қаныш Сәтбаев Қазақстан ғылымының негізін салып берді. Оның шарапатын біздің буынымыз кеңінен көріп отырғанына ешкімнің дауы жоқ болар. Ал тәуелсіз елдегі жас ғалымдардың алдында тұрған қазіргі мақсат – отандық ғылымды әлемдік көшке ілестіру, ғылым жаңалықтарын өмірдің маңызды салаларында пайдалану, – деген ойдан бастады Әсия Жүрсінқызы әңгімесін.
Жас ғалым С.Торайғыров университеті Химия және химиялық технологиялар кафедрасында сабақ береді. Көп уақытын ғылымға арнайды. Ол 2020 жылы бірнеше жас ізденушімен бірлесіп, «пиридиндер, триазолдар, имидазолдар және пиразолдар негізінде карбоксилат, азолат және аралас типті жаңа металл-органикалық координациялық полимерлерді синтездеу және олардың қасиеттерін зерттеу» мақсатында Білім және ғылым министрлігінің 62 млн теңгелік грантын ұтып алған. Түсініктірек болуы үшін айтып өтейік, полимерлік синтездеу дегеніміз – бір химиялық заттан реакция арқылы екінші пайдалы затты алу. Әсия жетекшілік еткен бұл жобада ерекше органикалық зат түзіліп, одан алынған химиялық полимерді медицина мен биологияда, аграрлық салада және газдарды тасымалдау кезінде кеңінен пайдалануға болады. Бірнеше тәжірибеден соң ғалымдар өз мақсаттарына жеткендей.
– Кәдімгі металл айналасында органикалық заттар реакциясын тудырғанда ол жерде кеңістік пайда болады. Сол кеңістіктен біз синтезделген полимерлер аламыз. Мұндай полимерлерді медицинада қолдануға болар еді. Мысалы, адамға ауырсынуды басатын дәрі-дәрмек еккенде оның әсері біраз уақыттан соң жоғалып кетеді ғой. Бұл полимерлерді әлгі уколдың құрамына енгізсек, ол дәріні қажет жеріне дейін тасымалдап, әсерін нақты органға жеткізеді және белгілі бір уақытқа дейін ұстап тұрар еді. Біз бірнеше полимер жасап көрдік. Кеңістіктер қалай пайда болады, оларды қалай құбылтуға болады деген сұрақтарымызға жауап алдық. Ең күрделі ғылыми тәжірибелер Ресейде жүзеге асты. Ол жақтың ғалымдарымен тұрақты байланыстамыз. Қазір біздің оқу орнындағы бір әріптесіміз бұл полимерлерді фитофтороз жұқтырған қызанақтарды емдеуге пайдаланып көруде. Полимер тозаңдары әлгі дерттің зеңдерін жоюға қабілетті ме, оның өсімдікке ешбір зияны болмай ма деген сұрақтар туындап отыр. Бұған қоса ұшпа газдарды, мысалы метанды тасымалдау кезінде ыдыстың үстіңгі жағын осы химиялық өніммен қаптауға болады. Ол газды ұшып кетуден сақтайды, – деп түсіндірді ғылыми жаңалығы туралы.
Ғылым фундаментальді және қолданбалы болып екіге бөлінсе, Әсияның өз серіктерімен тапқан жаңа полимері алғашқысына жатады. Яғни ол ұзақ жыл зерттелетін химиялық синтез түрі. Есесіне алдағы 15-20 жылдан соң бұл әдіс нақты нәтижелер әкеліп, өмірдің көптеген саласы пайдасын көруі мүмкін.
Негізі химия саласы ғылымның әртүрлі саласымен байланыста өрбиді. Әсия бастаған жас ғалымдар ультракүлгін детектордың жетілдірілген түрін жасауға ұмтылып келеді. Өте ұсақ нанотүйіршіктердің жарыққа әсері ультракүлгін арқылы зерттеледі. Мысалы, күміс пен мыстың, титан оксидінің нанотозаңдары өте пайдалы. Күмістің өткізгіш қабілеті өте жоғары болғандықтан бактерияға қарсы терапияға ол кеңінен қолданылады. Мыстың да пайдасы соған жетеғабыл. Осы металдардың түйіршіктері арнайы көміртек түтікке салынып, оған әлгі детектор жанастырылады. Мұндай реакция кезінде химиктер жаңадан туындайтын түйіршіктерді анықтайды. Яғни көптеген затты ультракүлгін сәулемен қыздырғанда олар жарқырау қабілетіне ие болады.
– Тағы бір жобамыз люминесцентті заттарды анықтауға арналған. Мысал үшін қолымызда ұстайтын ұялы телефонның экранындағы әртүрлі түстерді люминесцентті заттар тудырады. Флорен және карбазол деген органикалық заттар бар. Бұл екі затты бір-бірімен қосу арқылы LED-экрандар дүниеге келген. Біздің химия мамандары осындай органикалық заттарға түрлі реакция жасап, оларды топтарға бөлуде. Негізі әлдебір ғылыми өнім тудыруға түрлі ғылыми салалармен байланыс орнату қажет. Белгілі бір ғылым жеке-дара дами алмайды. Биологтер флорадағы әлдебір проблемаларды шешу үшін химиялық үдерістерді жүргізуге мәжбүр болады, ал біз керісінше өз тәжірибемізде олардың көмегін пайдаланамыз. Осындай тізе қосудың арқасында ғылым алға жылжиды. Алайда біздің университетімізде тұрған химиялық зертхананың жабдықтары көп жағдайда реакцияларды жеріне жеткізуге мүмкіндік бермейтінін айтқан абзал. Мен маман ретінде белгілі бір органикалық затты әлгі құралдардың көмегімен айырып ала аламын. Бірақ оны қолданыстағы аспаптар арқылы өзгелерге дәлелдеу мүмкін емес. Банкке барғанда ақша купюрасының шынайылығын тексеретін детекторлар болады ғой. Сол сияқты зерттеулерімнің шынайы екенін дәлелдеу үшін өзге қалаларға, мысалы, Қарағандыға жол жүруге тура келеді. Ал химиялық зертхана құралдары біздің елімізде шығарылмайтындықтан өте қымбат тұрады. Спектро флометр деген аспаптың біреуін 10 млн, зат араластырғышты 750 мың теңгеге сатып алдық. Мұның сыртында арнайы зат сақтағыштар, шкафтар, ротациялық буландырғыш, 1 миллиграмдық түйіршікті өлшеуге қабілетті таразыларды алуға тура келді. Бұл жабдықтардың көбін кезінде 62 млн теңге грант ұтып алғанда алған едік. Тіпті реактивті заттарды сатып алуға 6 млн теңге жұмсадық. Мұндай өнімнің 1 грамы халықаралық нарықта 150-200 мың теңге тұрады. Реактивті заттарды бұрындары танымал «Sigma Aldrich» компаниясынан алып тұрған едік. Бірақ олар Қазақстанға өнім сатудан бас тартты. Қазір өзге компаниялардың өнімін сапасы төмен болса да пайдалануға тура келіп тұр, – деді ол.
Кереку өңірінде ауыр өндіріс орындары мен жылу-электр стансаларынан жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаған тонна көміртегі оксиді бөлінеді. Қазір еліміз көміртектік бейтараптылықты қамтамасыз ету бойынша нақты міндеттемелерді өзіне алып отыр. Үлкен компаниялар соған жұмыла бастаған. Бұл дегеніміз – белгілі бір өндіріс орны қанша көміртегі газын шығарса, сонша көлемде жұтып қоятын табиғи факторлар құру.
«Ертіс-Баян өңірінде зауыттар мен түрлі кәсіпорындардан шығатын улы газдарды орман-тоғайлар өзіне сіңдіріп, зарарсыздандырып отырады. Табиғи сүзгінің нақты қабілетін анықтау үшін қазір университетіміздегі дендролог ғалым Нариман Мапитовпен бірлесіп, парникті газдардың үлесін зерттеу үстіндеміз. Әуелі «Көміртегі белгілі бір аумақтағы ауада, топырақта, өсімдік бойында қандай көлемде болады» деген сұраққа жауап іздеудеміз. Одан соң улы газдарды жақсы сіңіретін ағаш түрлерін анықтаймыз. Сәйкесінше біз ғылыми тұрғыдан белгілі бір жерге қанша көлемде ағаш жамылғысы керек екенін, ол ағаштың қандай түрі болуы керектігін ғылыми тұрғыдан нақтылаймыз. Зауыт мұржасынан шыққан түтінді сол жерде «жұтып», өзге аймаққа таратпау – басты мақсатымыз. Жобаға Қазақстан мен Ресейдің бірнеше оқу орнынан жас ғалымдар жұмылып отыр», дейді ғалым.
Павлодар облысы
