Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ұлттық құрылтайдың бұрнағы жылы Ұлытауда өткен алғашқы алқалы жиынында Мемлекет басшысы: «Қазақ тіліне қатысты алаңдаушылық елдегі жағдайды дұрыс түсінбегеннен туындап отыр. Шын мәнінде, бұрынғы ахуал мен қазіргі кезеңді мүлде салыстыруға келмейді. Мемлекеттік тілдің тұғыры күн өткен сайын нығайып келеді. Қазақ мемлекеті аман тұрғанда, қазақ тілі жасай береді. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Біздің елде ұлтына, тіліне бола ешбір азаматтың құқы шектелмеуге тиіс. Әйтпесе, қоғамда жанжал тууы мүмкін. Ел ішіне іріткі түскенін қалайтындар осыны тілеп отыр. Сондықтан тіл мәселесі бойынша бәріміз ұстамдылық танытуымыз керек деп ойлаймын», деген болатын. Ал Ұлттық құрылтайдың былтыр Түркістанда өткен екінші отырысында: «Мемлекеттік тілдің жағдайын айтып, шу көтеретін кейбір адамдар бұл мәселені саяси құрал ретінде пайдаланады. Халық арасында дау шығарғысы келеді. Ақырында осындай келеңсіз, ойсыз әрекеттер мемлекетіміздің қауіпсіздігіне зиян келтіреді. Мұны ашық айту керек. Себебі тіл – біздің геосаяси кеңістікте «саяси себеп, саяси сылтауға» айналуда. Ал нақты қазіргі ахуалға қарайтын болсақ, тілдің жағдайы бұрынғыдан әлдеқайда жақсы. Мәселе тілге келгенде дау-дамай, даңғаза жасамай, тілімізді дамыта түсу үшін нақты іс-әрекетке көшуіміз керек», деген еді. Ұлттық құрылтайдың биыл Атырауда болған үшінші отырысында Президент: «Тіліміздің қолдану аясын кеңейте түсу мемлекеттік саясаттың басты бағыты болып қала береді. Бұл – біз үшін мызғымас ұстаным. Елімізде қазақ тіліне деген сұраныс жыл өткен сайын артып келеді. Қазақ тілі бизнестің, ғылым мен техниканың тіліне айнала бастады. Бұл үрдісті одан әрі дамытудың ең тиімді әрі төте жолы – ағартушылық. Қазір ірі кітап дүкендерінде қазақ тіліндегі туындылардың үлесі арта түсті. Кейінгі кезде баспагерлердің жаңа буыны әлемдік бестселлерге айналған шығармаларды аударып жүр. Көптеген кітапты шығарып жатыр. Аударылған кітаптардың ішінде көркем әдебиет қана емес, іскерлік бағыттағы туынды да көп. Мемлекеттік саясаттың мәні – осында. Ешкімді мәжбүрлемей, күнделікті өмірдегі қажеттілікті арттыру арқылы тіліміздің тұғырын нығайта береміз. Мемлекеттік тілге қатысты құр сөзден ештеңе шықпайды. Ең бастысы, нақты іс болуы керек», деді. Бұл – кешегі кеңес заманын да, бүгінгі тәуелсіздік кезеңін де бастан өткерген біз, аға ұрпақ өкілдері үшін өте түсінікті әрі қазіргі алмағайып уақыттың сын-қатерлерін ескере айтылған пайым.
Шынында да, қазақ тілінің бұрынғы жағдайын бүгінгімен салыстырсақ, сең сөгілгендей серпіліс болғанын аңғарамыз. Тіпті кеңес өкіметі тұсында ұлтсыздандыру саясаты ерекше екпінмен жүргізілген қазағы аз Солтүстік Қазақстан облысында (СҚО) да мемлекеттік тілімізге деген көзқарас өзгеріп, көңілге үміт ұялататын бетбұрыс жасалды. Мәселен, 1990 жылы облыс орталығы – Петропавл қаласында Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы СҚО филиалының белсенділері жергілікті орыс мектептерінің жанынан алғаш рет қазақ сыныптарын ашу жөнінде бастама көтерген еді. Олар сол жылы мектеп табалдырығын аттайтын балалары бар 80 қазақ отбасын тізімге алып, үй жағалап үгіт жүргізген. Сонда 20 шақты ата-ана: «Орысша оқымаған адам ертең нан таба алмай, далада қалады. Біз баламызды орыс мектебіне береміз», деп бір-ақ қайырып, есіктерін тарс жапқан. Ал ұлтжанды азаматтардың жанайқайы саналарына ептеп сәуле түсірген 60 шақты ата-ана қарадомалақтарын қазақ сыныбына беруге уәде еткен. Бірақ көпшілігі сөздерінде тұрмай, ақыры күзде 20 мыңдай қазағы бар шаһардан ана тілінде білім алуға шын ықылас білдірген небәрі 15-ақ отбасы табылған. Сөйтіп, қаладағы №3 орыс мектебінің жанынан 15 қазақ баласының басын қосқан алғашқы қазақ сыныбы ашылған еді.
Петропавлда кеңес заманында қазақ тілінде оқытатын жалғыз облыстық мектеп-интернат қана болса, тәуелсіздік жылдарында ана тілімізде орта білім беретін ұйымдардың жалпы саны сегізге жетті. Тіл жанашырларының жұртшылық арасында белсенді түсіндіру жұмысын жүргізуінің және жергілікті билік органдарынан табандылықпен талап етуінің нәтижесінде өткен отыз жылдан астам уақыт ішінде Қызылжар өңірінде жаңадан 29 қазақ мектебі салынды. Қазіргі кезде СҚО-дағы 461 мектептің 112-сі – қазақ тілінде, 92-сі – аралас, яғни қазақ және орыс тілдерінде білім береді.
Әйтсе де еліміздің теріскей өңірлерінде балаларын ана тіліндегі мектепке бермей, орысша оқытуды жөн көретін ұлты қазақ ата-аналардың қатары әлі де қалың. Мысалы, СҚО-да өткен оқу жылында ұлты қазақ 31 534 баланың 18 650-і, яғни 59,1 пайызы ғана ана тілінде білім алған. Осы орайда тіл жанашырлары бертінде басшылығы ауыстырылған Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамына үлкен үміт артып отыр. Себебі аталған қоғамдық бірлестіктің президенті Рауан Кенжеханұлының «Qazaq tili» эндаумент қорын құру туралы ұсынысын Мемлекет басшысы қолдап, оған өз қаражаты есебінен 7 млн теңге жеке жарнасын аударғаны және осы жақсы бастаманы іліп әкеткен отандық кәсіпкерлер қазірдің өзінде 500 млн теңгедей қаржы бөлгендігі мәлім. Бұл – шынын айтсақ, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының бұрынғы басшыларының үш ұйықтаса түсіне кірмегендей қомақты қаражат. Іс тетігін таба білген жаңа басшылар енді ана тіліміздің өрісін кеңейтуді мақсат еткен ірі ұйымның жұмысына тың серпін беруге тиіс.
Осы орайда Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы өзінің өңірлік филиалдарының жұмысын да жаңаша ұйымдастыруға жете мән берсе, құба-құп. Әсіресе мемлекеттік тіліміздің қолданыс аясы мәз емес теріскей облыстарға баса көңіл аудару қажеттігі айдан анық. Бұл ретте қоғамның СҚО филиалының кейінгі жылдардағы ізденісті істері жан-жақты қолдауға және өзге теріскей өңірлерге үлгі етуге лайық. Мәселен, заңды жолын тауып, жергілікті бюджеттен мемлекеттік тапсырыс алған аталған филиал белсенділері осы оқу жылында Петропавлдағы орыс тілінде білім беретін 3 инновациялық мектепте қазақ тілінде оқытатын бірінші сыныптардың ашылуына ұйытқы болды. Оларға оқушы жинау үшін ата-аналармен бірқатар кездесу өткізіп, үгіт-насихат жүргізді.
«Орыстілді ата-аналар: «Балаларымызды қазақ сыныбына берейік десек, өзіміз тіл білмейміз. Оларға үй тапсырмасын орындауға қалай көмектесеміз?» деген қарсы уәж айтты», дейді Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы СҚО филиалының төрағасы Жанат Мұхамеджанов. Осы ретте тіл жанашырларына СҚО Білім басқармасының басшылары көмекке келіп, аталған 3 инновациялық мектепке қазақ балаларын тестілеусіз қабылдатқанын және олар үшін тегін негізде ұзартылған күн топтарын ұйымдастырғанын атап айтқан жөн. Бұл ана тілін білмейтін ата-аналардың балаларын қазақша оқытуы үшін жасалған бірден-бір ұтымды қадам болды.
Жалпы, тәуелсіздік кезеңінде Қызылжар өңірінде мемлекеттік тіліміздің мәртебесін арттырған талай қызғылықты бастама іске асырылды. 2004-2007 жылдары өңірдегі барлық балабақшада қазақ тілі мен орыс тілі қатар үйретілді. Мектептерде қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін 700-ден астам үздік мұғалім ай сайын өз жалақыларына жергілікті бюджет есебінен 50 пайыздық үстемеақы алып отырды. Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті жанынан Тіл және әдебиет институты ашылып, оның қазақ бөліміне оқуға түскен орыстілді 17 студентке облыс әкімінің арнаулы гранты берілді. Алайда өңірлерде бұрынғы әкімнің атқарған ісін жаңа әкім бекерге шығаратын жаңа «дәстүр» пайда болғандықтан, аталған бастамалар кейін аяқсыз қалдырылды.
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының мүшелері 90-жылдары ерекше белсенділік танытқаны, әсіресе еліміздің теріскей аймағында қазақ мектептері мен балабақшаларын ашуға, ономастика мәселелерін шешуге бастамашылық еткені мәлім. Кейін өңірлерде Тілдерді дамыту басқармалары құрылуына байланысты Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының филиалдарын жергілікті бюджеттен қаржыландыру мүлдем тоқтатылған. Мұның аяғы олардың көпшілігінің жұмысы қожырап кетуіне әкеліп соқты. Енді, міне, Мемлекет басшысының қолдауымен Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы мен оның өңірлік филиалдары қайта дәуірлеп, мемлекеттік тіліміздің шынайы мәртебесін көтеру жолында пәрменді іс-әрекетке көшетін кез келді.
