Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Зәулім холлдағы «Егеменнің» бұрынғы-кейінгі редакторларының бейнесі майлы бояумен салынған үлкеен панноға көзі түскен Тоқтар Әубәкіров суретке асықпай зер салып, аялдады. Қандай кездесу болсын, еш дайындықсыз жүрмейтін кірпияз әрі мұқият жан емес пе, кешегі мен телефонмен айтқан «Egemen Qazaqstan» газетін 100 жылдың көлемінде басқарған даңқты редакторлардың – екі дәуір алыптарының суреттегі сұлбасына таңдана қарап, ойлана талдап, үнсіз тұр: Жүсіпбек Аймауытұлы, Тұрар Рысқұлов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов...
Кенет:
– Нұрекеңді бірден таныдым, – деді.
– Нұрекеңді бәріміз танимыз ғой, – дедім күмілжіп. Тоқтар ағам маған жалт қарап:
– Нұрлан Оразалинді айтамын, – деді.
Менің әлгі жауабым... ескі дәуір мен жаңа дәуір редакторларының қақ ортасында орынтақта отырған, газеттің 90 жылдығы мерейтойына орай суретші қиялымен оқшауланып салынған паннодағы Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың суретіне қатысты еді. Иә... сол қанаттағы жаңа дәуір редакторларының арасындағы Нұрлан аға Оразалиннің бойшаң бейнесі Халық қаһарманының көзіне бірден түсуі тектен тек емес! Олар – Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің депутаттары болған, тәуелсіздіктің елең-алаңында жас мемлекеттің тұғырын қалаған, парламентте қатар отырып елдік мәселелерді заңдастырып шешкен. Ол күндердің елесі санада қалғаны анық, тартыс пен тайталаста өткен сағаттары естен еш кетпесі – ақиқат! Мемлекет және қоғам қайраткерлерінің өзара шынайы достық қарым-қатынастары да жоқ емес...
Сонымен «Ер Тоқтар» кітабының кейіпкері мен авторы – кездесуге келуін келдік-ау, қасиетті қара шаңыраққа енуін ендік-ау, қызық болғанда, Алматыдан жолаушылардың қалааралық жүрдек автобусына буып-түйіп салған кітабымыз редакцияға жете алмай жатыр... Ақшатаудың тұсында ақауы шыққан автобус тек кешкі бесте ғана Астана аумағында шаң бермек. Кешкі бес – кездесу бітетін кез! Тоқтар ағам бұл туралы редакция есігінен енгенде ғана хабардар болғандықтан, «Неге маған ертерек айтпадың, 15 кітапты үйден-ақ алып келетін едім» ғой деумен шектелді.
Сөз бастаған басылым басшысы – «Қазақ газеттері» серіктестігінің бас директоры Дихан Қамзабекұлының алқалы топтың алдында батыр туралы жазылған «Ер Тоқтар» кітабының редакцияда өтуі алдын-ала жоспарланған тиісті таныстырылымына орай:
– Оқасы жоқ, кейде сахна төріне шыққан танымал әншілердің микрофондары да істемей қалып жатады ғой, көлік те жөнделер, кітап та жетер Астанаға, ең бастысы авторымыз да, кейіпкеріміз де осында. Қош келдіңіздер! – деген жарасымды әзілі менің мойнымнан бес батпан жүк түсіргендей болды. «Ұрыста тұрыс жоқ», іске ширақ, сөзге шешен ғалым-редактор қазақ басылымының қара шаңырағының арғы-бергі тарихына ықшамдап шолу жасады. Сөзінің соңында тұңғыш ғарышкерімізге «Еліміздің бас газетіне тоқсанына бір рет «Мемлекетшілдік мінбері» аясында өзіңіздің «жанды дауысыңызбен» ой-пікіріңізді айтып тұрыңыз» деген өтінішін айтып та үлгерді.
– Жоқ, тоқсанына бір рет... көп болады, – деді оған Әубәкіров қысқаша жауап қатып.
Дихан Қамзабекұлы бұл жерде де әлгіндегідей әдемі әзілімен ұтымды ұсыныс жасады:
– Тоқтар аға, Амур жолбарысы күллі тайга өлкесін жаңғыртып, жылына екі-ақ рет ақырып қояды екен. Онысы «Орман патшасы қалғымайды» дегені-ау, сол айтқандай, ендеше, газетіміздің бетінен жылына екі рет жарқ етіп көрініп, үн қатып тұрсаңыз деген ойым бар. Бұған қалай қарайсыз?
Халық қаһарманы танымал ғалымның тауып айтқан базынасына шын ықыласпен сондайлық разы болды-ау деймін. Өткір көздері ерекше ұшқындап, разы көңілмен рахаттанып, жарқылдай күлді. Онысы – келіскені.
Менің қуанғаным – ұжым үшін тұңғыш қазақ ғарышкерінің редакцияға аяқ басуының өзі өте үлкен жаңалық болған секілді. Басылым басшысының лездемеден бастап барлық алқалы жиын өткізетін кең бөлмесіне әріптестер тайлы-таяғы қалмай жиналды. Осыдан бес жыл бұрынғы кезеңмен салыстырғанда редакция құрамының 80-85 пайызы жаңарыпты... Кіл жастар!
Ақшатауда «аялдаған» автокөліктің әуресінен кейін – кезінде бір бұлақтың суын ішкен, кәсіби-әбжіл әріптес інілерім, бүгінгі танымал тележурналист-жетекшілер Илхам («Қазақстан») мен Нұрболға («Жібек Жолы»), Илзатқа («Алматы») қайта телефон шалып, кешірім өтініп, түсіру тобын кептелісте тұрған жерінен, мекенжайларына кері қайтарған едім. «Егемен» де қарап жатпаған сыңайлы, маңдайдағы бейнекамераның дыбыс жазатын микрофонынан «Хабардың» лейблін байқадым... Мобилографияның ақпарат алаңына алқынып кірген кезі ғой, әріптестер жаппай қалта телефондарын іске қосқан. Көзі мен құлағы – төрде, күректей қолдарын оқтын-оқтын сілки, ойлы сөйлеп тұрған ғарышкерде болғанымен, саусақтары – істе, тыным таппайды, ғажап... Бас қонақ пауза жасаса, құрметпен қол шапалақтайды!.. Бәрі жарасымды, бәрі де сәтімен үйлескенін қараңызшы. Дәл қазір ғарышкермен бұл кездесудің жай-жапсары туралы мағлұматтар әлеуметтік желі кеңістігінде жан-жаққа желдей есіп тарап жатқанына мен кепіл. Қандай керемет кезеңде туған еді бұл, менің әріптестерім... Беташар әңгімеде басылым басшысы бүгінгі таңда «Егеменде» үш тілді журналист мамандардың қызмет істейтінін алға тарта сөйлегені де бар.
Редакцияның атынан алғашқы сауалды ғарышкер-зерттеушіге бас редактордың орынбасары Талғат Батырхан қойды. Журналистік қоржыны телегей-теңіз дерек-дәйекке толы әмбебап Тәкеңнің сауалдары да әркезде қызық: біріншісі, ғарыш стансасында, салмақсыздық жағдайында апталап-айлап жатып тәжірибе жасап, еңбек ететін әйел ғарышкерлер мен ер ғарышкер арасында ғылым үшін, биологиялық яки медициналық салада белгілі бір эксперименттердің... болуы мүмкін бе еді? деген сауал-тын. «Білетіні – көп, білмейтіні – «аз...» Тоқтар Әубәкіров бұл сауалға жымиып қана «Білмедім...» деді. Ғарышта бес мәрте болған, бес мәрте де кеме командирі қызметін атқарған Тәшкеннің Бостандық ауданында қазақтар арасында туып-өскен Владимир Жәнібековтің «қазақтығына» қатысты Тәкеңнің сауалына орай Тоқтар Оңғарбайұлы ел естімеген қызықты мәліметтердің шетін шығарды: әскери ұшқыш Жәнібековтің әуелгі аты-жөні – Крысин. Ғарышкерлер тобында сол аты-жөнмен дайындықтан өткен. Тек ғарышқа ұшар алдында мемлекеттік комиссияның талабымен бірінші әйелі Лилия Жәнібекованың әкесінің аты-жөніне көшкен. Ал Лилияның әкесі неміс-фашистермен соғыс кезінде қарулас досына елге аман оралса, балалы болса, майдандас досының құрметіне оның «Жәнібеков деген аты-жөнін» алуға сөз байласқан екен дейді...
Дүниежүзілік авиация тарихында таңдаулы он үздік әскери-сынақшы мәртебесіне ие болған тұңғыш қазақпен, тұңғыш қазақ ғарышкерімен «Егемендегі» емен-жарқын әңгіме, қызықты сұрақ-сауалға қызықты жауап беру сияқты тамаша үрдісте жалғасты-ай... Тау шаңғысынан да еңбегі сіңген спорт шебері екендігі, Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайында келесі басқосуда тек қазақ тілінде сөйлеуге уәде еткені, Мәскеу төрінде қазақ бұлбұлы Бибігүл Төлегеновамен қосылып ән шырқауы, қаймағы бұзылмаған қазақи өңірдің – Сыр елінің тілұстартуға жасаған ықпалы, микрохирургиядағы әмбебап Тоқпановтың жетістігі, тәуелсіздігімізге қатер төндірген 2022 жылдың қаралы қаңтар оқиғасы, қазақтың намыстан жаратылған халық екендігі – бәрі-бәрі айтылды. Деректер, естеліктер, ой-толғаулар батырдың батыл көзқарасы мен пайымы, болашақ болжамдарымен екшеленді.
Әрине, мұның барлығы да мұзтаудың (айсбергтің) үстіндегі түйінді әңгімелер болатын-ды, астындағы айтылмағандары ше?
...Сағатына 4 500 километрлік жылдамдықпен зымыраған жойқын жарылғыш ракетаға кеңестік МиГ-31М ұшағы ғана тосқауыл қояр еді. Нысанаға алған бойда жойып жібереді. Жер бетінен 15 метрден 30 мың метрге дейінгі биіктікте ұшып келе жатқан кез келген «тажал нысанын» (баллистикалық ракета) ұшақ пен ұшқыш 300 шақырым жерден «көріп-біледі». Ол ол ма, «31-дің» жердегі және көктегі алты әскери нысанды бір мезетте жоқ қылуға да әлеуеті жетеді. Осындай зымыран ұстайтын-жойғыш дыбыстан жылдам әскери ұшақтың тізгінін кәдімгі біздің Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіровтің, иә, қазір газет журналистері алдында сабырмен ғана сөйлеп тұрған, сөзінің артық-кемі жоқ алпамса азаматтың ұстағанын, сынақтан өткізіп, өндіріске қосқанын көз алдыңызға елестетіп көріңізші!
Тоқтар Әубәкіровтің қызметтік өмірбаян жолдарында – 1976-1991 жыл аралығында, тек осы саладағы күрделі, құпия іспен айналысқаны тарихи ақиқат. Ол – Кеңес одағының әскери әуе күштерінің қуаттануына теңдессіз үлес қосты. Ол – КСРО-ға еңбегі сіңген сынақшы-ұшқыш, әскери ұшқыш-инженер, инженер-аэродинамик, әрине... сынақшы-ғарышкер-ұшқыш! Кеңес Одағы мен Америка Құрама Штаттарының арасындағы қару-қуаты бәсекелестігінің қызған, кеңестік әйгілі «мигтердің» аспан кеңістігінде атой сап, «қырғи-қабақ соғыс» тәжікелесуінің шегіне жеткен кезі – 1980-1985 жылдар. Сол жылдардағы Сирия мен Алжир, Ирак, Ливия, Мысыр дағдарыстары кезінде МиГ-25-33 өндірістік кешенінің зымыранға қарсы сенімді қорғаныс амалдары күшейді. Ол бірден қару-жарақ бәсекелестерінің назарын өзіне аударды. Тоқтар Әубәкіров баптап, тізгіндеген төртінші буын модификациясындағы МиГ-31 әскери зымыран ұстайтын-жойғыш ұшағы дәл сол жылдары атақты Ле-Бурже (Франция), Берлинде, Дубайда, Ванкуверде, Фарнборода (Англия) өткен байқау авиасалондарында таныстырылды. Әлемдік әскери авиацияда ол ешбір теңдесі жоқ жойғыш-ұшақ деген баға алды. Айтпақшы, Тоқтар Оңғарбайұлы сол кеңестік заманда Қазақстан аумағындағы Сарышаған полигонынан жойғыш-ұшақтан жіберілген гипердыбыстан (!) жылдам зымыранның («Кинжал») Новосібір аумағындағы әскери полигондағы нысанға дөп тиіп, кұл-талқанын шығарғанын тілге тиек етті. Ол... Сол кеңестік заманда...
Кездесудің мәртебелі қонағы, Қазақстанның ардақты ақсақалы – мемлекет және қоғам қайраткері Оралбай Әбдікәрімұлы ағамыз: «Біздің батырымыз Тоқтар Әубәкіров қандай кітапқа кейіпкер болуға да лайық тұлға. Рас, өмір өткелдерінде Халық қаһарманының тағдыры саяси тартысқа да түсті. Зардабын да тартты. Ол да тарих, ол да шежіре арасында құжатталудан тыс қалмауға тиіс. Кітап авторы Талғат бауырымнан білгім келетіні, Тоқаңа қатысты сол жағдаяттар туралы ақиқаттар шығармада орын алды ма екен?» деді. «Иә, ондай тұстар бар...» Абыз ақсақал кітап авторына таңданғандай көз қырын салды. Мақұлдағаны ғой деп топшыладым да:
– Әрине, кітапта оның барлығы Тоқтар Оңғарбайұлының өз рұқсатымен ғана қатталған деректер мен дәйектер, – дедім.
Шуақты кездесудің аяқталар сәті – әлемде даңқы асқан теңдессіз әскери сынақшы-ұшқышпен, қазақтың тұңғыш ғарышкерімен, Кеңес одағының батырымен, Қазақстанның Халық қаһарманымен, әскери авиацияның академигімен суретке түсудің өзі, шіркін, салтанат қой! Жасанып киінген әріптес қыздарымыз бен жігіттеріміз батырымызды ортаға алып, жүздері гүл-гүл жайнады, мәре-сәре болды.
...Ерланның бәрімізді қыран-топан күлкіге қарық қылған әңгімесі бүгінгі тамаша кездесудің қорытынды нүктесін қойды.
– Назерке (Жұмабай) екеуміз сұхбат алудың жайымен бірде Тоқтар ағамның үйіне бардық, – деді ол. – Сұхбат бітті. Мен ағамыздың бейнесін сан қырынан суретке түсірудің әуресімен әлекпін. Жазу үстелінде Бауыржан Момышұлы атамыздың бюсті тұрды. Тоқтар ағам креслосында тапжылмай отырған. Тамаша ракурсты байқап қалдым да, қарсы бетке ұмтылдым...
Ғарышкердің жұмыс бөлмесі – қарағайдан қиыстырып салынған өте үлкен, жеке дара тұрған зәулім ғимарат. Бөлменің белорта тұсында қабырғаға таяу қойылған компьютері шеткерірек тұратын батырдың екі шынтағына лайықталған кең жазу үстелі, ондағы көлемі батырдың қос жұдырығындай қоладан құйылған Баукеңнің бюсті көз алдыма елестей
кетті.
– Әлгі тамаша ракурсты қалт жібермеу ойымен Баукеңнің мүсінін оң қанатқа сәл ғана жылжытпақ ниетпен ұстағаным сол, генерал:
– Тиіспе оған!.. – деп гүр ете қалғанда қолымдағы фотоаппарат пен бюст еденге топ етіп түсіп кете жазады. Қатты састым...
– Қажет болса айт, мен орын ауыстырып отырайын, – деді. Сол дауыс!
Сонда ғана «үһ» деп дем алдым-ау деймін. Қып-қызыл боп кеткем. Қарасам, ағам жымиып, түк болмағандай менен екі көзін айырмай оңтайлы отырыпты.
Редакция дәлізін күлкіге көміп, аңыз-адамның таңғажайып болмысын жарыса әңгімелеп, көпке дейін дуылдастық-ай!
...Бұл кезде моторының қуат көлемі 8 мың текше метрлік, тынысы кең, қажет кезде төрт доңғалағы кезектесіп жұлқи тартатын ағылшындық қарагер «Ленд Роверін» тақтайдай жолда тайпалтып, Тоқтар ағамыз «Үш аюдағы» мекенжайына ызғытып кетіп бара жатқан... Әдеттегідей, дыбыстан жылдам кәнігі әскери ұшағына жайлы жайғасқандай-ақ, сабырлы, салиқалы жүзбен бүгінгі кездесуден алған жылы әсері – «Амур жолбарысы» туралы басылымдар басшысының теңеуі, есіне түсіп, жымиып қана отырғаны даусыз.
Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Egemen Qazaqstan» газетінің ардагер-журналисі
Алматы
