Әшекейлі әндіген. Алтын Орда дәуірі (Жаңғыртпа жасаған О.Федоров)
Осы орайда, қазақтың көне сөздерінің білгірі Бодаухан Тохан 2016 жылы жарық көрген «Қазақ тіліндегі көне және сирек қолданыстағы сөздердің түсіндірме сөздігі» атты еңбегінде: «Әндіген – жаугершілікте пайдаланылатын ағаштан жасалған баулы ыдыс, саптыаяқ» деген анықтама беріпті. Ең дұрысы осы.
Демек әндіген – қорамсақтың бір түрі. Ерекшелігі қорамсаққа атуға дайын оқтар салынып, жаугершілікте белге байлап алып жүретін болса, әндігенде сапалы оқтар арнайы сақталатын болған. Тәпсірлеп айтар болсақ, шеберлер жасаған сапалы оқтар, ауа райының құбылыстары (дымдану, ылғал тарту, суықта үсіп қалу, т.б.) немесе жаугершілік кезінде туындайтын болжаусыз қимыл-қозғалысқа байланысты оқ майысу, сыну, формасын бұзу, т.б. келеңсіздік туындамау үшін жауынгерлер ұзақ жорыққа шаққанда оқтарын әндігенге салып алып жүретін болған.
Сол себепті, әндіген сыртқы әсердің салдарынан майыспайтын қатты заттан жасалып, іші ылғал өткізбейтін материалмен қапталған. Яғни әндіген дегеніміз – садақ оғының сапасын бұзбай сақтаушы құрал. Сондықтан да, кейбір фольклорлық деректерде «әндіген оқ» деген тіркес кездеседі. Бұл қазақтың жалпақ тілімен айтқанда «әндігенде сақталған оқ» деген мағынадағы сөз.
Жоғарыдағы Ақтамберді жыраудың «тобыршықты әндіген» дегендегі «тобыршығы» жебесінің ұшына бекітілген қатты зат. Бұндай оқты жырларда «тобыршық оқ» деп те атайды. Осындағы «тобыршықты әндіген» ұғымын қазіргі түсінікке жатқызып айтар болсақ, «тобыршық оқ толтырылған әндіген» дегенге саяды.
Оқырмандарға түсінікті болу үшін айта кететін тағы бір дүние, садақтың сұғы мен иінін біріктіріп бекіткен тұсқа адырнаның серіппесін жұмсарту үшін қатты заттан (мүйіз, сүйек, ағаш) жасалған бармақтай ғана қорғаныс құрал орнатады. Бұны да «тобыршық» деп атайды.
Сонымен қатар халқымыздың жадында сақталған әндігеннің «қобди» немесе «сандықша» дегенде атаулары да бар. Мысалы, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «қобди» атауына: «түрлі зат салып қоятын кішкене ағаш жәшік немесе әр алуан құрал сайман салып жүруге арналған сандықша» деген түсінік беріліпті (Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: «Сөздік-Словарь». 1997.- 368 б). Демек әндігеннің «қобди – сандықша» атануы жоғарыда айтқанымыздай садақтың оғын сақтайтын сандық – қобдиша деген ұғымға сайып тұр.
