Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Бұл сұрапыл сұраққа, әлбетте, бірауыз сөзбен жауап беру қиын. Көбінесе қуғын-сүргіннің, аштықтың зардабы кеңінен айтылады. Бірақ салдарына емес, себебіне тереңірек үңілу керек. Бұл мәселе посткеңестік кеңістік елдерінің бәрінде дерлік көтеріліп, әрқайсысы өз тарихының ақтаңдақ беттерін жаңаша жазып, күрделі, күмәнді тақырыптарды қайта қарап жатыр.
Елімізде де аз айтылып, аз жазылған жоқ. Себебі қуғын-сүргіннен де, аштықтан да қазақ елі, қазақ халқы адам айтқысыз зардапқа ұшырады. Кеңес одағының сол жылдары жүргізген саясаты, мерзімдік шаралары, қабылдаған қаулы, қарарлары елді аштыққа әкелді.
1927 жылғы желтоқсанда байлар шаруашылығын тәркілеу (кәмпескелеу) туралы заң дайындау үшін арнайы комиссия құрылды. Арада жарты жылдан астам уақыт өткенде, 1928 жылғы 27 тамызда «Байлардың шаруашылығын тәркілеу туралы», одан кейін 13 қыркүйекте «Тәркілеуге қарсылық көрсеткені үшін қылмыстық жауапқа тарту және ірі, жартылай ірі феодалдарды көшіру туралы» екі қаулы қабылданды. Осы құжаттар негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ қоғамының шаруашылық жүйесіне соққы берілді. Большевиктік билік ел ішін таптық бөлінуге, жіктелуге итермелеп, ынталандырып отырды. Қалыптасқан ұлттық бірлік, рулық-туыстық негізінде құрылған шаруашылық жүргізу жүйесі бұзылды. Кеңестік өкімет кедей-кепшіктен шыққан белсенділерді байлардың шаруашылығын тәркілеуге, оларды қоғамнан шеттетуге, қазақ қоғамындағы ықпалды тұлғаларды барлық саладан ығыстыруға пайдаланды.
Кеңес өкіметі Қазақстанда 700 ірі шаруашылықтың мал-мүлкін тәркілеуді алдын ала жоспарлады. Малымен қоса бау-бақша, ауыл шаруашылығы құралдары да – соқа-сайман, арба, шана, байлар иелігіндегілердің бәрі-бәрі тәркіленді. Жалпы 145 мың бас мал тәркіленіп, 619 отбасы тұрған жерлерінен, атақонысынан күштеп көшірілді. Байлардың мал-мүлкін тәркілеу олардың кедей туыстарының қолымен жүргізілді. Осылайша, қазақтарды өзара араздастыру, олардың арасында таптық ұстаным негізінде іріткі салу саясаты тереңдей түсті.
1928 жылғы 27 тамыздағы Қазақ АКСР ХКК және ОАК қаулысы бойынша жер аударылуға жататын адамдарды көшіру үшін аудандарды айқындау туралы ҚАССР ХКК №82 қаулысы шығып, соған сай Жетісу және Сырдария округтерінен Орал округіне, Оралдан Жетісу округіне, Гурьевтен Петропавл округіне, Қарқаралыдан Қостанай округіне, Семейден Сырдария округіне, Павлодар, Петропавлдан Ақтөбе округіне, Қызылордадан Адай округіне, Ақмоладан Гурьев округіне, Ақтөбеден Қарқаралы округіне, Қостанайдан (Торғай) Семей округіне көшіру, нақтырақ айтсақ жер аудару жоспары бекітілді.
1916 жылғы көтерілістен кейінгі биліктің ауысуы, қызыл мен ақ болып арпалысқан аласапыран, 20-жылдардың басындағы аштықтан әлі еңсесін көтере алмаған халық тағы саяси шаралар толқынының астында қалды. Ақиқатын айту керек, осы жылдары билікті қолына алғанымен, большевиктік үкіметтің де жалпы экономикалық жағдайы мәз емес еді. Кеңес одағындағы саяси дағдарыс, экономикалық қиыншылық, ішкі және сыртқы жағдай шетін шараларға итермеледі.
Кеңес одағында азық-түліктің жетіспеушілігі айқын байқалды. 1928 жылы желтоқсанда Саяси бюро индустриалды орталықтардың әкімшіліктеріне нанға карточка енгізу талабын қойды. Көп ұзамай, 1929 жылғы ақпанда Кеңес одағының барлық аумағында нанға карточка енгізілді.
Арада шамалы уақыт өткен соң, 1929 жылдың шілдесінде етке карточка енгізілді. Ал қазан айында нан, жарма, ет, май, қант, шай мен жұмыртқаның жетіспеушілігі айқын сезіліп, бәрі карточкамен беріле бастады. Сондықтан азық-түлік жетіспеушілігі жағдайында Мәскеу Қазақстанда ет дайындау жұмыстарына ерекше мән беріп, батыл, белсенді түрде жүргізу қажет деген талап қойды.
Осы уақытта орталыққа көрінудің мүмкіндігін құр жібергісі келмеген ҚК(б)П хатшысы Филипп Голощекин «Қазақстан одақта ет дайындаудың неғұрлым ірі аймағы» деп, «ет дайындауда Мәскеу бекіткен жоғары межеге ешқандай қарсылық көрсетпей орындау» талабын қойды.
1931 жылдың қысында осы мақсатпен Қазақстанға Халық комиссары А.Микоян арнайы келді. Ол 1931 жылғы қаңтарда Алматыдан Сталин мен Молотовқа телеграмма салды. Телеграммада «План мясозаготовок вопреки утверждениям Казахстана… скорее переуменьшен, чем переувеличен. Госплан Казахстана оперируют… и доказывает переувеличенность плана мясозаготовок. На деле громадные количества неучтенного скота…» деп жазды. Сонымен қатар А.Микоян тез арада Қазақстанда мал сою пункттерін құрып, сойылған малдарды Ресейге кідіріссіз жөнелту қажеттілігін талап етті.
Елдің ертеңін ойлаған, шаруашылық саласын білетін мамандар өз бастарына қатер төнуі мүмкін екендігіне қарамастан, Қазақстаннан шамадан тыс мал алу, сою алапат жағдайға душар қылуы мүмкін деп, қарсылық танытты. Бірақ Микоянның «...есепке алынбаған орасан көп мал бар» деп Мәскеуге берген телеграммасынан соң қысым күшейіп, мал сою пункттері салынып, елден жиналған малды сою қарқын алды.
Большевиктік билік ел ішіндегі азық-түлік дағдарысын шешу және шетелден өндіріске қажетті технология алу үшін ет дайындау жоспарын күрт өсірді. Қазақстанды ет дайындау базасы ретінде қарастырған орталық шектен тыс, өте көп ет дайындау жоспарын бекітті. 1930–1931 жылдары Қазақстанға 493 500 тонна ет өткізу жоспарын берді. Екінші орындағы Украина 434 800 тонна, ал үшінші орындағы Солтүстік Кавказ 226 700 тонна өткізуге тиіс болды. Ал қазіргі Орталық Азияның үш мемлекеті – Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан небәрі 66 200 тонна өткізуі керек болды. Қырғыз Республикасына бекітілген ет дайындау жоспары тіптен аз еді.
Егер жоғарыда келтірілген, Қазақстанға берілген жоспар – 493 500 тонна етті мал басына шағып талдау жасасақ, сол жылдардағы есептеу тәртібі бойынша, бір қой шамамен 24-25 кг таза ет береді деп есептелді. Сонда қарапайым есепке салсақ, 493 500 тонна ет 20 млн шамасындағы мал екен. Тек қана бір жылдың тапсырмасы бойынша 20 млн мал өткізілуге тиіс болды.
Италиялық ғалым Никколо Пианчоланың ғылыми еңбегіне сүйенсек, 1931 жылдың ақпан-наурыз айларында Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысына жеткізілген еттің 53,9 пайызы, Ленинград қаласы мен Ленинград облысына жеткізілген еттің 43,3 пайызы Қазақстаннан әкелінді. Мәскеу мен Ленинградтан басқа РСФСР-дің аймақтарына жеткізілген еттің 57,5 пайызы Қазақстаннан болды. Ал осы уақытта қазақ жерінде аштық дендеп, халық аштан қырылды. Қайтсек аман қаламыз деп, жан сақтау үшін ел атақонысынан көтеріле босып кетті.
Жоғарыда келтірілген дерек 1930–1931 жылдарға қатысты. Бірақ ет өткізу аштық белең алған 1932–1933 жылдары да бәсеңдеген жоқ. 1929 жылмен салыстырғанда 1933 жылы Қазақстанда мал басы 90%-ға азайды.
Ет салығының ауыртпалығына қоса, осы кезеңді зерттеген ғалымдар еңбегіне сүйенсек, жүн салығы, тұяқ салығы секілді, тағы басқа 16 салық түрі болды. Мұның бәрі қолындағы малына қарап отырған ауыл қазақтарына
ауыр тиді.
Ет дайындау шарасымен қатар, осы жылдары астық дайындау жоспары да үнемі өсіп отырды. Елімізде 1929 жылы – 37,8 млн пұт, 1930 жылы – 40,7 млн пұт, 1931 жылы – 40,4 млн пұт, 1932 жылы 45,3 млн пұт астық алынды.
1931–1932 жылдары аштық кәріне мініп, шарықтау шегіне жеткен кезде, елді аштық жайлап, халық қырылып жатқанда, ет дайындау жоспары секілді, астық дайындау жоспары да төмендеген жоқ.
Сол жылдардағы архив құжаттарына назар аударсақ, жиналған астықтан халыққа ештеңе де, бір түйір дән де қалдырмай, тұқымдыққа да қалдырмай толық жинап алып кетіп отырған. Бірқатар шаруашылыққа, шаруаға берілген тапсырма жиналған астық мөлшерінен бірнеше есе көп болған. Шыдамы таусылған халық, арнайы астық дайындауға жіберілген өкілдердің өздері де Сталинге тікелей хат жазған. Айталық, село тұрғындарының тапсыруымен 1931 жылдың желтоқсанында колхозшы Соколова Сталинге былай деп хат жазды: «Біз, осы хатпен Қазақстанның колхозшылары, Шыңғырлау ауданында астық дайындау жұмыстары қалай жүріп жатқанын мәлімдеп отырмыз. Астық дайындауда «Победа» колхозында жалпы өнім небәрі 166 центнер болса, астық дайындау жоспары 322 центнер. Атқару комитетінен келген өкіл барлық астықты, бір түйір де дән қалдырмастан элеваторға жөнелтті…».
Бұл Батыс Қазақстандағы ғана жағдай емес, елдің барлық ауданына тән болды. Осындай хаттың бірін Сталинге 1932 жылдың қаңтарында Қостанай облысының, Обаған ауданына арнайы өкіл ретінде жіберілген В.Твердохлебов те жазыпты: «Мен жұмысшымын, 1917 жылдан бері партия мүшесімін. Биыл егіншілік аудандарына жіберілдім. Астық тапсыру жоспары шамадан тыс жоғары, жалпы жиналған өнімнен де артық. Оларды жүзеге асыру негізінен колхозшылар мен жеке шаруалардың барлық астығын тәркілеу арқылы жүзеге асырылды. Сіздің атыңыздағы коммуна 5070 центнер астық жинаса, мемлекетке соның 4700 центнері тапсырылды. Мың коммунар бар, олар тағдырдың тәлкегіне қалды. Мен келгенде жұмысшылар қолында азық-түлік үшін де, тұқымдыққа да астық болған жоқ. Колхоздарда аштықтан ісіну жағдайлары байқалуда. Қазақтар ешқандай азық-түліксіз, тамақсыз қалды».
Осылайша ет және астық дайындау науқаны қазақ жерінде аштықтың тууына, халықтың тоз-тоз болып, бас қамы үшін босып кетуіне әкелді. Аштыққа душар еткен басты факторлар осы ет және астық дайындау шаралары еді. Сонымен қатар аштықтың тууы мен белең алып кетуіне тағы қандай субъективті факторлар әсер етті деген сұрақ жиі туады.
Бірінші фактор – Голощекин тұлғасы. Бұл факторды оның кінәсі жоқ, ол партия мен үкіметтің тапсырмасын орындады деп теріске шығаруға немесе төмендетуге болмайды. Голощекин елдің апат аранына түсіп бара жатқанына қарамастан, партия мен үкіметтің тапсырмасын мүлтіксіз орындады. Қазақстанға 1925 жылдың қазанында келіп, 1933 жылдың ақпанына дейін қызмет істеген Филипп Исаевич Голощекин осы аралықта революцияға дейін қалыптасқан, қазақ қоғамында ықпалды болған қазақ зиялыларын ғана емес, революцияның жағында болып, кеңес өкіметін орнатуға белсене қатысқандардың өздерін де тұқыртып, биліктен шеттетті. Голощекиннің айтқанына көніп, айдауына жүргісі келмейтін Смағұл Сәдуақасұлы секілді ұлтшыл азаматтар елден ығыстырылды.
Қазақстанның аштыққа душар болуының екінші факторы – Голощекинмен бірге билікте болған қазақ большевиктері. Олар халық қолындағы малынан айырылса, аштыққа душар болатынын, шыбындай қырылатынын болжай алмады. Ал білгендерінің, сезінгендерінің елдің мүддесін қорғап бірауыз сөз айтуға, Голощекинге қарсы тұруға батылдары жетпеді. Бірқатары коммунистік партияның жолы дұрыс, ұлы істер жолында құрбандықтар болады деп санады.
Үшінші фактор – ұлт мүддесін басты орынға қоятын Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы сынды қазақ зиялылары бұл кезде ОГПУ-дің бақылауында болды, сотталды немесе жер аударылды.
Төртінші фактор – Мәскеудің ет дайындау, астық дайындау қысымы өте жоғары болды. Қазақстанға Ресейдің өндірістік қалаларынан осы науқанға арнайы жіберілген өкілдердің көпшілігі өз міндеттерін қаталдықпен атқарды. Большевиктік партия ісінің дұрыстығына сенді, өз міндеттерін беріле, бұлжытпай орындады. Халықтың аштыққа душар болып, қырылып жатқандарын көргендердің бірен-сараны болмаса, көпшілігінің батылы жетіп айта алмады. Оларда да қорқыныш пен үрей болды.
Күштеу органдары наразылық білдірген халықты аяусыз басып, жанышты. Шарасыз халық шекарадан өтіп кетпек болғанда, қарулы әскер қарсы алды не соңына түсті, қуғынға, қырғынға ұшыратты.
Осы арада басы ашық бір сұрақ туады: қазақ жерінде геноцид, яғни ұлтты, халықты тұтастай немесе оның бір бөлігін жойып жіберу болды ма, әлде қазақтардың тең жартысынан астамының қырылуы кеңес өкіметі мен коммунистік партияның қателігі ғана ма еді? Қазақстан тарапы Украина секілді аштықты геноцид деп тану туралы мәселе қойған да, көтерген де жоқ. Ал жай ғана қателік болды дейін десек, 30-жылдары қазақтардың басты тіршілік көзі – малдарын тартып алып, сойып, Ресей қалаларына жөнелткенде, Қазақстанда ғана емес, жалпы Кеңес одағы билігінде отырғандардың малынан айырылған халықтың қырылатындығын білмеді ме деген сұрақ туады.
Малдың 90 пайызынан, халықтың тең жартысынан айырылуға әкелген жалпы мемлекеттік деңгейдегі шараны қалай бағалауға болады? Геноцид пе, әлде большевиктік биліктің жай ғана қателігі ме? Ұлттың тұтастай немесе бір бөлігінің құрып кетуіне әкелетін жағдайды туғызу геноцид деп аталатынын еске түсірсек, тіршілік көзі – малынан айырылуы қазақты аштыққа ұшыратты. Аштықтан қырылған қазақтың санын зерттеушілер 2 млн адамнан 4,5 млн адамға дейін деп көрсетеді. Бір ақиқаты – аштықтан халық көп қырылып, қазақ жері қаңырап қалды. Ұлттың толық немесе ішінара жойылу қаупі туды. Жалпы, қазақ халқы кеңес жылдары бір емес, екі аштықты басынан өткізді, қуғын-сүргінді көрді. Жан сауғалап Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Қырғыз Республикасы, Ресей, әрісі Қытай, Моңғолия, Иран, Пәкістан, Үндістан, Түркия елдеріне босып кетті. Шекарадан өту кезінде қаншамасы қырылды.
Қанша дегенмен, жарым-жартылай атқарылған шара ешқашан толық, тиімді нәтиже бермейді. Сондықтан аштыққа терең, ғылыми талдау жасалып, негізді, ауқымды баға берілмей, атқарылған жұмыс, жүргізілген зерттеу жартылай, бір жақты күйінде қалады.
Президент Қ.Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласынан кейін, соңғы жылдары ішінара ғана айтылып, зерттеу біраз бәсеңдеген 1921–1922 және 1931–1933 жылдардағы аштық мәселесі қайта көтеріліп, кешенді зерттеу жұмыстары қайта жанданды.
Президенттің 2020 жылы 24 қарашадағы №456 «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөнінде мемлекеттік комиссия құру туралы» Жарлығы өзекті мәселенің қайта көтерілуіне ықпал етті.
Тағы да бір айта кететін жай, Қазақстандағы аштық мәселесі қазіргі уақытта отандық немесе посткеңестік кеңістік ғалымдарының ғана емес, шетелдік мамандардың да зерттеу нысанына айналды. Аштыққа қатысты алғашқы еңбектердің бірі Р.Конквестің «Қасірет қырманы» (Жатва скорби) еңбегі болса, соңғы жылдары америкалық ғалым Сара Кэмеронның «Аштық жайлаған дала», неміс ғалымы Роберт Киндлердің «Сталиндік көшпелілер» еңбегі қазақ тіліне аударылып басылды. Жоғарыда аталған Никколо Пианчоланың ғылыми еңбектері көп жайдан хабар береді. Әлем елдерінің танымал ғалымдары да қазақ жеріндегі аштықты бірнеше аспектіде зерттеуге кірісті. Сол тұрғыда бізге де, шынайы бағалау, таразылау маңызды.
Құрманғали ДАРКЕНОВ,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры
