2000-2008 жылдар аралығында, ішінара 2011-2014 жылдары бізде дәл осындай үдеріс байқалды. Үкімет басына Б.Сағынтаев келгеннен кейін аса маңызды макроэкономикалық көрсеткіштер қозғалысының үрдістері көп бағытты болып шықты: ІЖӨ өсімі халықтың нақты кірісінің өсуімен қатар жүрмеді немесе айтарлықтай артта қалды.
Ал 2023 жылдың бірінші жартысындағы ІЖӨ өсімі – 4,9%. Сол жылы қазандағы халықтың нақты ақшалай кірісінің индексі 2022 жылғы қазанмен салыстырғанда мүлде нашарлаған (-96,8%). Экономикалық өсудің үдеуіне қарамастан, халықтың нақты ақшалай кірісінің индексі 2023 жылдың I тоқсанында (97,4%) төмендеген. Екінші тоқсанда өзгеріссіз, бұрынғы деңгейде қалған. Тек 2023 жылдың III тоқсанында халықтың ақшалай кірісі нақты мәнде 3,2%-ға өсті. Макрокөрсеткіштердің көп бағытты қозғалысын және Ә.Смайылов Үкіметінің әлеуметтік-экономикалық «қайшылығының» тереңдігін ескере отырып, «Қазақстан ІЖӨ-сі ішінара бұрмаланған ба?» деген сұрақ туындайды. Негізі ІЖӨ есептеудің сапасын бірнеше жолмен тексеруге болады.
Бірінші. Экономикалық өсу сенімділігін бағалаудың маңызды бағыты – шығыстар бойынша ІЖӨ. Оны өлшеу үшін түпкілікті өнімді немесе қызметті жасауға бағытталған шығындардың барлық түрін қорытындылау қажет: ІЖӨ=ТШ (тұтынушы шығындары) + ИШ (жеке сектордың инвестициялық шығыстары) + МШ (мемлекеттік шығыстар) + ТЭ (таза экспорт). Таза экспорт – сауда балансының тапшылығы (профицит). Оның мәні елдің сауда балансының көрсеткішімен анықталады (қызмет көрсету балансындағы тапшылықты алып тастадық). 2023 жылғы қаңтар-қазанда еліміздің сыртқы сауда айналымы 114 094,8 млн доллар болды: экспорт – 64 611,2 млн доллар (номиналды мәнде 8,9%-ға аз), импорт – 49 483,6 млн доллар (номиналды мәнде 22,8%-ға көп). Осылайша, есепті кезеңде сауда балансының профициті 15,2 млрд долларды құрады. 2022 жылдың деректеріне қарасақ, онда ІЖӨ өсімі 2023 жылмен салыстырғанда төмен болды, сауда балансының профициті екі есе жоғары – шамамен 30 млрд доллар. Бұл есепті кезеңде еліміздің таза экспортының нашарлағанын білдіреді, яғни біз ІЖӨ-нің бір бөлігін жоғалттық.
Екінші. Нақты ІЖӨ-ні өлшеудің тағы бір жанама тәсілі – экономиканы несиелеу деңгейі. Банк ісі саласындағы тиісті мемлекеттік органның мәліметіне сәйкес 2023 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша заңды тұлғаларға берілген несие – 9 трлн теңге. Жеке тұлғаларға берілген несие – 17,8 трлн теңге. 2020-2023 жылдағы олардың үлесі инвестициялық деңгейдің 3%-ына жетпейді.
Үшінші. Нақты ІЖӨ өсімін электр энергиясын тұтыну деңгейімен де өлшеуге болады. Энергия тұтыну мен экономикалық өсу арасында байланыс бар. 2023 жылы 6 айда 57 745,6 млн кВт/сағ электр энергиясы тұтынылған. Бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңіндегі тұтыну деңгейінен 2,9%-ға (немесе 1 629,9 млн кВтсағ) артық. Яғни ІЖӨ нақты өсімі 2,9-3,0%-дан аспауы керек.
Төртінші. Барлық дамыған елде және көптеген дамушы елде экономикалық өсуді 5%-ға дейін жеделдету – мемлекеттік бюджетке ақша ағынын арттырудың кепілі және мемлекеттік бюджеттің бекітілген тапшылығын жоюға мүмкіндік береді. Қаржы министрлігінің мәліметінше, мұндай көрініс бізде мүлде байқалмайды. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мынадай қорытынды жасаймыз:
- Мәселені Президент жанындағы реформалар жөніндегі Жоғарғы кеңестің отырысына шығару керек.
- Біз қалайда макроэкономикалық көрсеткіштердің бір бағытта қозғалуына күш біріктіруіміз керек.
- Елдің бірқатар макроэкономикалық көрсеткіші нақтылауды қажет етеді. Бұл Үкіметтің экономикалық саясатының негізгі параметрлеріндегі алшақтықты аңғартады.
- Мемлекеттік жоспарлау жүйесін, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарын және басқа да құжаттарды қайта қараған абзал.
