Дидарғайып

Мемлекеттік тапсырыс не­гі­зінде «Ана тілі» баспасынан жазушының қос томды­ғы шығарылып, «Фолиант» кітап үйінен ұжымдық естеліктер жинағы жарық көрді. Ғ.Мүсірепов атындағы жастар театрында спектакльдері қойылып, ака­демияның Әдебиет және өнер институтында жазушы творчествосы тура­лы ғылыми-практикалық конференция өткізілді.

Осыларды еске алып тұрып, жиын өткелі тұрған алаңға қарадым. Сол сәтте... иә, сонда осында қызмет істеген бір іскер басшы көз алдыма келіп, сол азаматтың ықпалымен жаңарып, жаңғырған ғимаратқа көзім түсті. Ол Баққожа Мұқай атындағы аудандық Мәдениет үйі еді. Енді, міне, оның алдында жазушы ескерткіші салтанат­ты түрде ашылғалы жатыр. Осыларды көргенде: «Егер сол білікті басшы бол­мағанда, – дедім ішімнен, – бүгін бұ­лар мына аудан орталығында бұ­лай ас­қақтап тұрмас еді-ау. Иә, солай. Ен­деше, елге қазір Мәдениет үйіндегі атау мен ескерткішке бастамашы болған сол ға­зиз жан туралы неге айтпасқа?!». Осы оймен мінбеге қарай беттедім.

* * *

2018 жылғы мамыр айы еді. Алма­ты­дан Айтақын аға Әбдіқал теле­фон соқты. Аз-кем аман-саулық сұрас­қан соң: «Енді бір аптадан кейін, – деді ол кісі қуанышты үнмен, – бас­па­дан бәріміз­дің ұстазымыз, қарт қа­лам­гер­ Әлнұр Мейірбеков ақсақал туралы естеліктер жинағы жарық көреді. Құрастырушысы – мен. Демеушісі – Тоққожа Естенов атты елге белгілі азамат. Осы айдың аяғында, міне, сол кітапты алып Нарынқолда оның тұсаукесерін өткізбекшіміз. Соған кел. Жарай ма?!».

Мына хабарды естігенде елең ете түстім. Өйткені соның алдында бұл өңір жеке аудан болып, Кегеннен жаңа ғана бө­лініп шыққан-тын. Соған мәре-сәре болған жұрттың қуанышында шек жоқ еді. «Жаңадан ашылған ­аудан, – дедім ішімнен осы оқиғаны еске алып. – Және ондағы жаңадан өткі­зілуге тиіс іс-шара... Бұл дұрыс бастама екен. Барайын. Көрейін». Сөйттім де, Астанадан Алматыға ұштым. Одан Нарынқол...

...Аудандық Мәдениет үйінде бізді бойшаң келген, кең иықты, сом денелі жігіт жылы шыраймен қарсы алды. «Жолан Омаров деген інілеріңізбін. Мұнда әкім болып осыдан бір ай бұрын, яғни 18 сәуірде тағайындалдым», деді өзін қысқа ғана таныстырып. Содан көп кешікпей жиналыс та басталған. Сах­на төрінде қатар отырғанда байқадық, өңір басшысы өте қарапайым. Ұстам­ды. Өткізіліп жатқан іс-шараға орынсыз араласпады. Алаңдамады. Тапсыр­ған адамдарына бек сенетін сияқты. Қыз­мет­керлеріне еркіндік беріп, өзі тек бақылаушы, жай көрермен ретін­де отырды да қойды. «Жақсы қасиет!» дедік риза болған біз сонда ішімізден.

Жиында жергілікті тұрғындар тара­пынан баспадан жарық көрген ұжым­дық жинақ, ондағы басты кейіпкер Әлекең, Әлнұр аға Мейірбековтің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлікке толы өмірі мен бейбіт кезеңдегі осы Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газетіне ұзақ жыл жетекшілік еткен редакторлық қызметі туралы көп­теген жылы лебіз айтылды. Содан кейін тұсаукесердің лента қию рәсімі басталған. Одан кітапты елге үлесті­ру... Осы кезде барып сөз алған Жолан өткі­зіліп отырған мәдени іс-шараны қысқа да нұс­қа сөзбен қорытындыла­ды да: «Алыс­тағы ағаларымыз мұн­да күнде келіп жатқан жоқ. Мүмкін бұл кісілердің біз­ге айтар өтініштері мен ұсыныстары бар шығар. Енді қонақтарымызды тың­дайық», деді.

Мына сөзге бәріміз де ішімізден: «Бәрекелді!» дедік. Себебі айтар ой жоқ емес – бар, тіпті мол еді. Ол әсі­ре­се жазушы-драматург, Мемлекеттік сый­­лықтың лауреаты Баққожа Мұқай мен атақты ақын Еркін Ібітановқа қа­тыс­ты мәселелер болатын. Осы жердің айтулы перзенттері бұл талант иелері­нің өмірден өткендеріне сол кездері ­
9-10 жылдың жүзі ауса да жұртшы­лықтың оларға ауданнан мектеп, көше аттарын беруді сұрап жазған хаттарына жоғарғы жақ назар аудармай, ұзын арқау, кең тұсауға салумен келе жатқан еді. Сол келеңсіздікті мына басқосуға Астана мен Алматыдан қатысуға келгендер атынан 4 адам: ардагер журналист Дәулет Желдікбаев, ақын Айтақын Әбдіқалов және қоғам қайраткерлері Тоққожа Естенов пен Рысбек Сәрсен­бай жері­не жеткізе айтып берді. ­«Бұл мәселені қозғап, көтеруде, жалпы жиналыс хаттамасын толтырып, ұсыныс беруде мына отырған елде еш кінә жоқ», деді олар. Соның бәріне облыстық әкім­дік пен министрлік біресе мораторийге сілтеме жасап, одан қалса бастама төменнен бастау алуға тиіс деген ондағы бар нәрсеге түсініксіз уәж айтып, ақыр соңында біз нұсқау бере алмаймыз, жергілікті жер өзі шешсін деп кері қайтарады да отырады. Адам күлер­лік жағдай. Мораторийдің біткеніне міне, екі жыл. Ауыл тұрғындарының жалпы жиналыстағы ұйғарымы бастаманың төменнен бастау алуы емей немене? Биліктің жергілікті жер өзі шеш­сін дегені қай сасқаны? Үкіметтің құп­тай­тын құжатынсыз аудан өз бетінше қалай қимылдай алады?

Мінбедегі ағаларының мына сөзін естіген Жолан: «Түсіндім», деді. Сөйт­ті де: «Иә, бәрін ұқтым. Алдағы уақыт­та бұл мәселе назарымызда болады. Абыржымаңыздар, айтқандарыңыз­­дың оң шешімі табылып қалар. Тек жо­­ғар­ғы жаққа жіберілген қағаздарды із­деп ­тауып, олармен танысу уақыт алма­са...». Мына сөзді естіген Айтақын аға сол сәтте маған қарады да иек қақты. Бұл меңзеуді түсінген мен сөмкемді аштым. Сөйттім де, ондағы облыстық әкімдік пен министрлік және Үкіметке кейінгі 7-8 жылдан бері жолданған құжат­тар мен олардың жаттанды жауаптар көшірмесі бар папканы Жоланның ­алдына апарып қойдым. Мұны көрген ол ондағы қағаздарды парақтап, олармен сол жиналыс үстінде-ақ ден қойып таныса бастады.

...Арада арбаның дөңгелегіндей айналып ай, содан соң жылжып жыл өткен. Біз, ынталы топ мүшелері жо­ға­рыдағы жағдайдан хабар бол­ма­ған соң: «Бұл уәде де алдыңғы шыға­рып­салма жауаптардың кебін құшқан шы­ғар», деп үндемей қойғанбыз. Бір күні елордаға Айтақын ағаның теле­фон соққаны... Қуанып тұр! «Сүйін­ші! деді ол кісі алқынып. – Жолан батыр­дың былтырғы уәдесі бар емес пе? Міне, соны ол орындады! Жігіт екен!!! Жаңа өзі Нарынқолдан Алматыдағы маған хабарласып: «Өткен күзде ауыл ақсақалдарының ризашылығымен олардың Баққожа ағаға аудан орта­лы­ғындағы, ал Еркін ағамызға Қара­саз­дағы Мәдениет үйлерінің атын беру жөніндегі ұйғарымдарын тиісті орган­дарға жіберген едік, – деді. – Үкімет сол өтініштеріміздің біреуін қана­ғат­тандырды. Нарынқолдағы Мәдениет сарайы бұдан былай жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Баққожа Мұқайдың 70 жылдығы­на орай сол кісінің есімімен аталатын ­болды. Ендігі кезек Еркін ағамыздікі. Келесі жылы ақынның 85 жылдық мерейтойы ғой. Бұйыртса сол уақытта жақсы хабар болып қалар». Естіп тұрсың ба менің сөзімді, інім? Әкім жаңа ғана, міне, осылай деді. Сондықтан тез Алматыға жет. Ақылдасатын шаруалар бар».

Мына сөзді естігенде жан қала ма? Дереу елордадан Алматыға қарай құс­тай ұштық. Жеткен соң сонда Баққожа ағаның шаңырағын ұстап отырған Нұржамал тәтеміздің үйінде жерлес­тер: Айтекең, Рысбек, Батық, Дүйсен, Жанарбек, Бақыт – бәріміз бас қосып, аудандық Мәдениет үйінің жаңа атау­мен ашылуына дайындық жұмыста­рын жүргіздік. Сөйттік те, ол іс-шараға баратын делегацияға көрнекті ақын-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың ­лауреаты Нұрлан аға Оразалинді басшы етіп жолға шықтық.

5-6 сағат жол жүріп, Нарынқолға да жа­қындағанбыз. Ең соңғы аялдама – 280-шақырымдағы Райымбек баба ескерткіші етегінде бір топ адам тұр екен. Бұл құрметті қонақтарды қарсы аламыз деген аудан әкімі Жолан Омаров пен ақсақалдар алқасының мүшелері және фермерлер мен мұға­лімдер қауымы болып шықты. Бәрі­мізбен аңқылдай амандасқан өңір бас­шысы сол сәтте өте көңілді еді. Бұл қуа­нышының себебін біз ойға алған ісі­нің орындалғанын­да ғой деп білдік. Шы­нында да, мұны ол: «Баққожа секілді асқар таудай ағам­ның алдындағы па­рызымды сіздер ертең куә болатын іс-шара арқылы жүзеге асыратын сияқ­тымын», деп құрметті қонақтардың бірі, атақты жазушы Смағұл Елубаймен әңгімесінде жасырмай айтты да.

Жолан арқа-жарқа сол көңіл күй­мен енді аудандағы бір жыл ішіндегі атқарған, істерді көрсетуге кірісті. Олар: оқтай етіліп жөнделген жол, жаңадан салынған әдемі көпір мен елді мекендер арасына қаздай тізіліп егілген ­800 түп балапан қайың, талдар еді. Оған көлік терезесінен артта қалып бара жат­­қан Қайнар, Текес ауылдарындағы мұнтаздай етіп сыпырылған көшелер мен сырты әктеліп, шарбақтары сыр­ланған еңселі үйлер және әр мүйіс­тегі самаладай жарқыраған электр шам­дарын қосыңыз. Ал Нарынқолда орта­лық көшелер асфальтталып, 27 үй салыныпты. Айтпақшы, осы ауылдың кіре­берісінде... Иә сондағы тоғай ше­тінде бір көңілсіз көрініс бар-тын. Ол 1997 жылы аудан тарағаннан кейін тұр­ғындардың өз үйлеріндегі күл-қоқыс­тарын алысқа апара алмай, жол ше­тіндегі тақырға төбе-төбе етіп үйе беруі еді. Бір шеті мөлдіреп тұрған орманды оазиске тіреліп, екінші жағы көне зиратқа жақындап қалған сол көзге сүйел көңілсіз көрініс қазір жоқ. Оны жоғалтқан Жоланның жалғыз «жар­лығы» екен. Сол пәрмен бойын­ша жұмыссыздардан жасақталған ар­найы бригада ауылдың аталған маңға 21 жыл бойы жинақталған күл-қоқысын 2 ай бойы тасып, 12 шақырым жердегі елсіз жыраға апарып тастапты. Сөйтіп, Нарынқолға келген қонақтардан осы келеңсіздік үшін қысылатын жұрт енді ешкімнен ыңғайсызданбайтын болыпты. Біз де бұған қатты қуандық.

...Ертесінде аудандағы салтанатты жиын да басталған. Оны тәптіштей айтып, жазу артық қой деп ойлаймын. Өйткені мұндай іс-шараны Жолан Омаров секілді білікті басшы ұйым­дас­тырған жерде (оны сол күні таң­сәріде Талдықорғандағы активке шақы­рып алып кетті), ондағы жиналысты Нұрлан аға Оразалин сияқты көп­теген шетелдік форум, симпозиумда ысыл­ған мемлекет қайраткері жүр­гіз­ген кезде екеуінен не артылушы еді? Және ол мәдени іс-шара сол күнгі рес­пуб­ликалық телеарналар мен радиода, ертесінде үлкенді-кішілі газеттерде егжей-тегжей жазылған-тын. Сон­дықтан мен оларды қайтадан қаузап жатпай, сол сапардағы ойға ұстап қал­ған бір ғибратты іске тоқталайын.

Бұл – өңір басшысының Астана мен Алматыдан келген меймандарды өз үйіне шақырып, қонақасы берген ке­зінде болған оқиға. Үлкен астан кейінгі үзілісте Рысбек Сәрсенбай Жоланға қарай бұрылып, бір әңгіме бастады. Әріптесіміздің сөзіне қарағанда, осыдан біраз жыл бұрын жергілікті жер­дегі ынталы топ мүшелері Сарыжаз­дағы Алтынбек Сәрсенбаев оқыған мек­тепке ескерткіш тақта қою жөнінде бас­тама көтереді. Көптеген ұйымдас­ты­ру жұмысынан кейін оған сол кез­дегі облыс әкімі Серік Үмбетов рұқсат беріп, тақта сол білім ұясы қабыр­ға­сына ілінеді. Кейін осы бертінде атал­ған мектеп ескі әрі тарлық ете бастаған соң жаңа ғимарат салынып, бәрі соған көшпей ме? Міне, сонда әлгі белгіге: «Рұқ­сат керек», деген сылтау пайда бо­­­лады. Сөйтіп, ескерткіш тақта жаңа мек­­­теп қабырғасына ілінбей қалады. «Сон­­­да бұл не? Мұны қалай түсінуге бола­ды?», деген Рекеңнің ренішіне: «Ме­нің бұ­дан хабарым жоқ еді, аға, деді ­Жолан. – Кезінде дұрыс ұйға­рым жаса­лып, шешімін тапқан мәселеге қайта рұқсат сұрау... Ол – жалтақтық. Біреулердің білместігінен туған әрекет. Айтарым, сол ескерткіш тақта таңертең әлгі жаңа мектептің қабырғасында ілулі тұратын болады. Осы сөзім – сөз. Сені­ңіз маған!».

...Салтанатты жиын аман-есен өтіп, ас берілген соң, кері қайтуға жинала бастадық. Келген қонақтардың бір тобы Шарынның Сарытоғай маңын­да­ғы Жарты баба кешенін барып көретін болды. Бұған жауапты Нұрлан аға мен Дүйсен үшеуміз сол жаққа баратындарды көлікке отырғызып түгендесек, Рысбек жоқ. Сөйтсек, ол Алматыға тіке тартатын әріптестерінің ортасында ­екен. «Рахмет, Жәке, деді шақыруы­мыз­ға. Мен мына топпен Сарыжазға жете­йін. Ондағы Алтынбек оқыған мектеп­ке со­ғайын. Әкімнің кешегі уәдесі орындалды ма, жоқ па, соны өз көзіммен көрейін. Соны ойлап, соған алаңдап тұрмын».

...Содан арада бір жеті өткен. Мен ­де апта ортасында Нарынқолдан Алма­ты­ға қайтқанмын. Елордаға жүрер алдында әуежайдан Рысбек пен Жоланға телефон соқтым. Ойым – Рекеңнен әнеу күнгі өзі айтқан Сарыжаздағы жағдайын білу, ал аудан әкіміне жос­пар­ланған іс-шараның ойдағыдай өтке­ніне рахмет айту. Әріптесіміз көңілді екен. «Азаматқа алғыстан басқа айтарым жоқ!», деді ол кісі. Өзіңмен сөй­лес­кеннен кейін Сарыжазға кештетіп отырып барсам, ескерткіш тақта мектеп қабырғасында ілулі тұр. Мұндай қуанбаспын! Бірсөзділігі үшін інімізге мың да бір рахмет!».

Ал Жоланның телефондағы аман-саулықтан соң айтқаны: «Сіздер риза болсаңыздар болды. Біз соған қуана­мыз. Ендігі міндет – Еркін Ібітанов аға­мыз­ға Қарасаздағы Мәдениет үйінің атын беруді жүзеге асыру. Одан соң аудан­да Алтынбек Сәрсенбаев атындағы футбол турнирін ұйымдастырып, мек­­теп атын беруді қолға алуымыз керек», деді. Сөйтті де: «Ауданға әкім боп келген алғашқы күндері мұндағы 21 жыл ішіндегі кетеуі кеткен тірлікке күйінген адамдарды көп көрдім, деп жаңа бір әңгімені бастады. – Айғайы көп сондай бір басқосуда сөз алған апайдың: «Немене, сен де алғалы келдің бе? Алып-алып болдыңдар ғой», – деп дүрсе қоя бергені. Сонда мен ол кісіге: «Алғалы емес, бергелі келдім, – дедім жай ғана. – Иә, бермесем, сіздерден ештеңе алмаймын». Бұл менің бюджет қаража­тын оңды-солды шашпай, үнеммен жұм­сап, оның бәрін осындағы ел, олардың игілігі үшін ұқыппен пайдаланамын деген ойым еді. Аудан ашылған күннен бас­тап, міне, сол ұстаныммен жұмыс істеп келеміз. Үзікке қиық жалғап ат­қарған ол тірлігіміз жаман емес. Оның нақты көрінісі бір жылдың ішінде көз­ге көрінерлік көптеген нәтижеге қол жеткізгеніміз. Біз, міне, соған қуанамыз, соған мақтанамыз, аға!».

Бұл менің Жоланмен соңғы сөйле­суім еді. Ақырғы тіл қатысуым-тын. ­Одан кейін хабарласпадым. Ол: «Уақытын ­ал­­майын» деген әдеп болатын. Қазір ен­ді сол әсіре сақтық, «консерватор­лық» қағидатыма өкінемін. Қинала­­мын. ­Егер­ содан кейін де телефонмен сөй­­ле­­сіп, әңгімемізді одан әрі жалғастыр­­­сақ, ­та­лай толымды іс, тағылымды жайт­­тар­­ға көз жеткізер ме едік, қайтер едік. ­Енді бәрі кеш. Иә, кеш... Өйткені қай­ран ­аза­мат 2020 жылы жазда атың өш­кір «тәж тұмауы» атты тажалдан опат ­болды.

* * *

Бұл өмірде армандаған, қиялдаған, сөйтіп, сол арқылы алдына мақсат қоя білген өте жақсы қасиет екен ғой. Мей­лі ол басшы немесе бақташы, жалпы, ­кім болса да. Өйткені біздің пайым­дауы­мызша, бұл адамды тоқмейілсіт­пей, алға жетелейді. Асқаралы асу­лар­ды алуға ұмтылдырады. Ғұмыры ­жа­сын отының жарқылына ұқсас Жолан ­бауырымыз Нарынқол өңірінде қыз­­мет еткенде, міне, осындай ойлы бас­­шы бола білді. Оған – оның өзімізге ете­не таныс бастамаларының бүгінгі өмір­ден нақты көрініс табуы анық дә­лел. Соның арқасында тума талант Баққожа Мұқайдың ескерткіші өзінің аты бе­ріл­ген ғимарат алдына мызғымастай болып орын тепті. Арынды ақын Еркін Ібітановтың есімі Қарасаздағы Мә­дениет үйінің маңдайшасына жазылды. Мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбаевтың атында аудан көлемінде футболдан турнир ұйым­дастырылып, ол қазір жыл сайын өтетін игі дәстүрге айналды. Сондай-ақ шейіт кеткен есіл ердің есімі Сарыжаздағы өзі оқыған орта мектепте тұр. Осының бәрінің бастамашысы Жолан болатын. Иә, сол. Ол идеялардың кейінгі әкімдер тарапынан түсіністік тауып, жүзеге асқандығы біз үшін өте қуанышты. Сөйтіп, Жолан Омаровтың артында сөз бен істің бірлігін білдіретін бірегей із қалды. Өшпес, өнегелі, ізгі із.

Жанболат АУПБАЕВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

Алматы облысы,

Райымбек ауданы,

Нарынқол ауылы