«Ел іші — өнер кеніші» демекші, қолдау болса, садақ жасау ісін отандық шеберлер де ілгерілетер еді. Теміржол бойындағы Шоқысу бекетінің тұрғыны Самат Жорғабаевтың шағын шеберханасындағы садақ жасау ісін көріп, біз осындай ой түйдік. Ердің жасы елуге таяған, қолы ұсынақты жігіт аулындағы Шоқысу негізгі орта мектебінде кіші қызметкер болып жұмыс істейді. Жастайынан үйіне құрал-сайман жиған ол қазір ауыл-аймаққа ағаштан түйін түйген шебер ретінде де белгілі. Әрбір жасаған бұйымын ұлттық нақышта безендіріп, дәстүрлі ою-өрнекті ағашқа ұқыптылықпен таңбалаған туындылары көрер көзге тартымды.
Абай атамыз: «Мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды» демей ме? Аядай ауылдағы менің есімімді әйгілеген бойымдағы осы азғантай өнерім деп есептеймін. Ауылдың күнделікті тірлігінен босағанда шеберханама асығу үйреншікті әдетіме айналды. Тапсырыс ретіне қарай ағаштан оюланған тостағандар, қонақ күтуге арналған заманауи үстелдер, бесіктер, қазақтың ұлттық асы — ет салатын ағаш астау табақтарын жасаймын. Кейінгі уақытта көшпелі халқымыздың иығынан түспеген қасиетті қару — садақ әзірлеуге бекіндім. Негізінен қаруға тән әр бұйымды жасайтын ісмердің оны қолдану тәсілінен де хабары болғаны жақсы. Оны іштей сезініп, жан дүниеңмен жасасаң, міне, сол кезде туындың таза шығады. Халқымыз дәстүрлі садақ жасау ісіне асқан ұқыптылықпен қараған, оның көркемдік сипатына, этноайыру белгісіне, қару ретіндегі айбарына айрықша мән берген. Кешегі кезде бұл қарудың насихатталуына тосқауыл қойылуымен бірге, оны дайындау ісі де елімізде ұмытыла бастаған.
«Осыдан үш жыл бұрын аудан орталығында Құрбан айт мерекесі тойланып, оның орта тұсында әуесқойлар арасында садақ ату сайысы ұйымдастырылды. Садақ атуға ниетті әрбір ойыншыға үш оқтан беріледі екен. Мен де бағымды сынап көрейін деп жастармен жағаласып, суырылып ортаға шықтым, алайда санаулы оғым «теректен де, бұтақтан да» алшақтап айдалаға лақты. Сол шарадан ауылыма намыстанып қайттым. Түбі осы садақ атуды үйренемін деп өзіме жолай серт бердім. Содан садақ іздейін деп әлеуметтік желіні ақтарсам, еліміздегі садақтардың көбі тапсырыспен шетелдерден келеді екен. Бағалары да шарықтап тұр, қолжетімдісінің өзі — 50, 60 мың теңге, сапасына қарай бағасы одан сәл төмендері де бар. Ал жақсы ағаштан жасалған түрік, Мажар және көрші Ресей елінде жасалғандарының бағасы 250, 300 мың теңгеден бастап жоғарылай беретініне көзім жетті. Садақтың негізгі құрылымы ағаш қой, неге өзім жасап көрмеске деп, оның жасалу жолын іздей бастадым», дейді шебер.
Дегенмен оның осы «үйренемін», «садақты өзім жасап аламын» деген талабы зая кетпепті, қазір Самат садақ атудан кәдімгідей тәжірибе жинақтаған. Аудан орталығында өтетін садақшылар сайысына аулынан шәкірт ерте келіп, талай мәрте топ жарды. Төріне ілінген жылы лебіз жазылған мадақтамалар мен дипломдар Саматты алда да жеңістерге жетелейтініне кәміл сенесің.
Енді оның алғашқы садағын қалай жасағанына ойысайық. Бәріміздің де қалта телефонымызда күнделікті тірлігімізге, жасап жүрген жұмысымызға сай кеңесетін, жақын пікірлес адамдарымыз болады емес пе? Сол секілді Саматтың ұялы телефонында еліміз бойынша құрамына 250 адам топтастырылған «Өзіміздің шеберлер» атты чат бар екен. Сұрастырса, бұл топтағылар да садақтың жасалу жолын нақты білмейтін болып шығады. Көп ізденген Сәкең ақыры садақ істеуді ютуб каналдан үйренеді.
– Бір байқағаным, елімізде садақ жасайтын шеберлер саусақпен санарлық екеніне анық көзім жетті. Содан өз бетімше әрекеттенуге тура келді, қайың мен қарағашты қолданып, ең бірінші арнайы ұстайтын тұтқасы бар еуропалық үлгідегі садақ жасап шығардым. Дәстүрлі садақты жасауға кез келген ағаштың жарамайтынын кейіннен білдім.
«Осы ретте маған Алматы облысының Ұзынағаш ауданында тұратын Қытай елінен келген қандасымыз Жалын Қабылан есімді азаматтың көмегі көп тиді. Ол – жас болса да, он саусағынан өнер тамған ұста жігіт. Екеумізді табыстырған да осы — ісмерлік жолдағы ізденісіміз. Жалын 2018 жылы Шымкент қаласында оқып жүрген студент кезінде мен оған арнайы барып, ағашқа ою салу, ағаштан қашап табақ жасаудың жолдарын үйренген едім. Қытай тілін жетік білетіндіктен, садақ дайындауға қолданылатын шыны талшықты ағаштарды, өзге де шеберханама қажетті құрал-жабдықтарды осы Жалын арқылы алдыртамын. Садақ оқтарын қарағай, қайың ағашынан жасаймын, жебесі мен қанаты да Қытай елінен келеді. Садақ оғының өзі: масағы, қанаты, сабы, жебе басы, ұшы, қыры, ысқырғышы, ұңғысы деп бірнеше бөліктен тұрады. Жалпы, садақ құрылымын жатқа білуді өз міндетім санап, қолым босағанда белгілі ғалым Қалиолла Ахметжанның авторлығымен шыққан «Жараған темір кигендер» (Алматы, «Жазушы», 1970) атты батырлардың қару-жарағы, әскери өнері және салт-дәстүрлер мазмұнындағы кітабына жиі үңілемін», дейді ол.
Самат тұратын тоқсан түтіні бар Шоқысу бекеті – аудан орталығы Шалқардан жырақтау орналасқан мекен. Дегенмен ұлттық өнерді жоғары бағалайтын ауыл азаматы аймақтағы садақшылармен ұдайы тығыз байланыста жүреді.
– Самат Сұлтанмұратұлын садақшылық қырынан жақсы білемін. Оның жасаған туындыларын да көрдім, ыңғайлы, өзге елдерде жасалатын садақтардан айырмашылығы жоқ. Бірақ мынаны білуіміз қажет, садақ әуесқойлық немесе алыс қашықтыққа белгіленген сайыстарға қолданылатын болып бөлінеді. Сондай-ақ қолданушының қуат-күшіне байланысты үлкен-кіші, ұзын-қысқа түрлері тағы бар. Адырнасы берік, иіні ұзын садақпен жақын нысанды да көздей алмауың мүмкін. Бұл ретте Саматтың қолынан шыққан садақтар жақын қашықтықты көздеуге, осы өнерді алғаш үйренушілерге өте ыңғайлы әрі бағасы да қолайлы, – дейді Ақтөбе облыстық «Jaujurek» дәстүрлі садақ ату федерациясы қоғамдық бірлестігінің президенті Сәндігүл Әленова.
Қазір Саматтың дайындаған садақтары 20-25 мың теңгеге бағаланған. «Өнер сатылмайды, бағаланады» демекші, оның қол еңбегін бағалап, еліміздің әр өңірінен тапсырыс беретіндер бар. Шебердің туындысы уатсап желісінде, Olx.kz хабарлама тақтасында жарнамаланады.
Ұлттық рух пен патриоттық сезімді қоғамға бабаларынан мирас болған қолөнерімен сіңіруді мақсат еткен ауыл шеберінің қадамы көпке үлгі.
Мұхтар МЫРЗАЛИН
Ақтөбе облысы,
Шалқар қаласы
