Инфографиканы жасаған– Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Әділет министрлігінің аумақтық органдары 2013-2022 жылдар аралығында елдегі контрафактілік өнім айналымына қатысты 1,3 мыңнан астам тексеру жүргізді. Әкімшілік құқық бұзушылықтың 1,1 мыңнан астам жағдайы анықталып, 81, 5 млн теңге айыппұл салынды. Бірақ жасанды өнім ағынының беті бұдан қайтар емес.
Авторлық құқықты бұзушылар негізінен азық-түлік, косметика, алкогольді және алкогольсіз сусындар, шырындар мен минералды сулар, темекі өнімдері, тұрмыстық химия, автомобиль бөлшектері, майлау материалдары, дәрі-дәрмек пен ветеринарлық препараттар, электроника, балалар өнімдері мен ойыншықтар, зергерлік бұйымдар секілді танымал тауарларды шығаруға үйір. Адам ағзасына онсыз да зиян алкоголь мен темекі өнімдерін алсақ, олардың жалған нұсқасы қауіпті одан бетер арттырады. Сол сияқты алдамшы дәрі-дәрмек ауруды одан әрі ушықтырып жіберуі мүмкін. Тұтынушылар құқығын қорғау жөніндегі ведомствоаралық кеңестің мәліметінше, 2022 жылы ел азаматтары тарапынан шағымдар саны оның алдындағы жылдың көрсеткішімен салыстырғанда 140 пайызға жуықтаған. Бұл ретте байланыс, қоғамдық тамақтану және медицина салаларында шағым 3 есе өсіп отыр.
«Елде заңсыз, сондай-ақ сапасыз тауарлар ең көп таралған экономиканың көптеген саласында заңнамалық реттеу нашар. Кей жағдайларда қарапайым ережелер немесе техникалық стандарттар жоқ екені анықталды. Мысалы, азық-түліктің тәуекелі мен зияндылығына түс белгісінің болмауы жосықсыз өндірушілердің пайдасына жұмыс істейді», дейді Светлана Романовская.
Сол сияқты көптеген зертханада тауарларды талдауға арналған тиісті жабдық жетіспейді. Қолжетімді сараптама, сапа мен қауіпсіздікті бағалау әдістемесі болмаған жерде қолдан жасалған өнім кедергісіз көбейері хақ. Қандай да бір азық-түлік сапасыз болып шықса, тұтынушы көбіне қалай әрекет етерін білмейді. Мұның бәрі халық денсаулығының нашарлауына және өмір сүру сапасының төмендеуіне ғана емес, сонымен қатар салық түсімдерінің азаюына, адал өндірушілердің брендтеріне деген сенімнің жоғалуына әкеледі.
Нормативтік стандарттар мен өндірістік нормаларға бағынбайтын контрафактілік тауарларға талдау жүргізе келе, елдегі белгілі үкіметтік емес ұйымдар сапасыз тауарлармен тиімді күресу үшін бірқатар шара қабылдау қажеттігі туралы кеңес береді. Олар контрафактілік өнімдерді өндірушілер мен таратушыларға қылмыстық жауаптылықты енгізуді, жасанды өнімге қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны әзірлеуді, сондай-ақ жеке зертханаларға тұтынушылардың өтініші бойынша тауарлардың қауіпсіздігі мен сапасына сынақтар жүргізуге мүмкіндік беруді ұсынып отыр. Қауіпті факторлардың зиянын азайту жөніндегі «Денсаулық» қауымдастығы мен Ұлттық тұтынушылар лигасы халық тұтынатын тауарлардың төрт тобы: азық-түлік, дәрі-дәрмек пен медициналық бұйымдар, темекі өнімдері, алкогольді және алкогольсіз сусындар бойынша контрафактілік өнімдердің таралуына ауқымды зерттеу жүргізіп, ахуалды реттеу жөнінде өз ұсынымдарын әзірлеген.
Мамандар жосықсыз өндірушілер мен тасымалдаушыларды тоқтату үшін жазаны қатаңдату қажет деген пікір айтады. Қазір бұл Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 158-бабына сәйкес 20-дан 80 АЕК-ке дейінгі мөлшерде айқындалған. Авторлық құқықты бұзғаны үшін 5 жылға дейін бас бостандығынан айыруға айыппұл түрінде жаза қарастырылған Қылмыстық кодекс контрафактіні тоқтата алады деп есептейді сарапшылар. Бірақ бізде мұндай мысал болмаған.
Біріншіден, мемлекеттік органдардың жұмысын оңтайландыру және қажетті консультативтік және медициналық көмек көрсету жөніндегі уақтылы іс-қимылдар, сондай-ақ контрафактіні сату нүктелерін анықтау – жалған өніммен тиімді күрестің негізгі құрамдас бөлігі екенін атап өткен жөн. Екіншіден, өнімнің қауіпсіздігі мен сапасына сынақтар жүргізуге қойылатын бірыңғай талаптар негізінде жеке зертханаларға тұтынушылардың өтініші бойынша зерттеулер жүргізуге мүмкіндік беру қажет. Үшіншіден, қолда бар цифрлық шешімдер жетілдірілсе, тұтынушы бөлшек саудадағы заңсыз контрафактілік темекі туралы жасырын түрде жедел шағым түсіре алады. Авторлар мектеп және жоғары оқу орындарында тұтынушылық білім беруді енгізу; зияндылық пішіні жоғарылаған өнімдерді (трансмайлар, қант, тұз және басқа) белгілеу үшін тауарларды түсті (бағдаршам) таңбалау; ерікті стандартты электрондық темекіге міндетті құжаттар санатына ауыстыру; күшті алкоголь өнімі жөнінде графикалық ескерту маңызды деп түйген.
Контрафактіге қарсы күрестің тағы бір маңызды бағыты – халыққа, әсіресе балалар мен жасөспірімдерге жалған және сапасыз тауарларды тұтынудың ықтимал қаупін жеткілікті түсіндіру. Бұл ретте жасанды өнімді анықтау бойынша халықтың білімін арттыру үшін ауқымды ақпараттық-ағарту науқандарын әзірлеп, жүзеге асыру қажет. Ең бастысы, азаматтар жалған тауарды сатып ала отырып, өзіне де, айналасындағыларға аңдаусыз қауіп төндіретінін, оған қоса көлеңкелі нарықтың өсуіне жәрдемдесетінін түсінуге тиіс.
