Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
1871 жылы Торғайдың Тосын болысында туған. Орынборда гимназия, Қазанда университет бітірген. Кәсіби заңгер. Ә.Бөкейханнан 5 жас кіші, А.Байтұрсынұлынан 1 жас үлкен. Ата-тегі – әйгілі Шақшақ Жәнібек батыр, Шеген би. Қайын жұрты – Әбілқайыр хан тұқымы. Яғни атақты Сейдалин әулеті. Әкесі Қорғанбек пен анасы Ханша да – белгілі адамдар. Інісі Ғазымбек – Түркістаннан Германияға оқуға барып, М.Шоқаймен байланыста болған сауатты азамат.
Ахмет Қорғанбекұлының тарихи дәрежесін көтеретін екі-үш қызметі бар. Ол – Ресейдің Бірінші және Екінші мемлекеттік думасының депутаты. Алаш үкіметінің мүшесі. «Алаш» партиясы бағдарламасы жобасын әзірлеушілердің бірі. Оның арғы-бергі жағында, аумалы-төкпелі кезеңде Уақытша үкіметтің Торғай уезі комиссары, бәлшебектер заңсыз қуып таратқан Бүкілресей Құрылтай жиынының Торғай халқы атынан сайланған делегаты. Кеңестік Қазақ автономиясы Заң комиссариатының, Жоғарғы сотының мүшесі.
Алаш зиялыларымен бап пен бақ, өмір мен өлім сынаған тәуекел кезеңінде танысып, достасты. Ғұмырының соңына дейін елдік мұраттан айнымады.
Ұлт зиялыларына қатысты ескі суреттер ішінен А.Қ.Бірімжанға қатысты екі-үш бейне көзге оттай басылады. Олардың тарихи мәні де терең. Біріншісі – Ресей мемлекеттік думасы депутаттарымен түскен суреті. Санкт-Петербор немесе Фин ормандары ішіндегі көл жағасы. Алты мұсылман депутаты. Ең шетінде Ахмет Қорғанбекұлы тұр. Бәрі де сенімді, жігерлі. Қолдарында арабша «Дума» деп жазылған қағаз. Осы тақырыпта тағы да бірнеше фотосы бар. Екіншісі – отбасымен 1925 жылы Орынборда түскен сурет. Мұнда А.Бірімжан жасы 54-те болса да, біршама қартайып кеткендей. Тіпті селдірлеу болса да сақал қойыпты. Арада екі жылға жетпей дүниеден өткеніне қарап, науқас діңкелете бастағанын шамалауға болады. Үшіншісі – аса маңызды фото. Бұл – Ахмет Қорғанбекұлын 1927 жылы 7 қаңтарда (қайраткер 5 қаңтарда қайтқан) ақтық сапарға шығарып салу рәсімі. Оқиға орны – Ленинград. Анандай жерде табыт тиелген арнайы арба тұр. Жанында – қайғы жұтқан бір топ қазақ. Фото анық емес. Көнекөздер «Осы топтың ішінде Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш тұлғалары, Мұхтар Әуез, Әлкей Марғұлан секілді ленинградтық студенттер, қайын жұртынан Әубәкір Сейдалин және қайраткердің 17 жастағы перзенті Батырбек тұр» деп дерек береді. Бұдан мынандай ой түйеміз: науқас меңдеген Ахмет Қорғанбекұлын білікті дәрігерлерге қарату үшін Ленинград сапарында қасында осы Әубәкір мен Батырбек болған. 5-не Ахаң өлімін телеграфпен хабарлағанда, Мәскеудегі Ә.Бөкейхан Ленинградқа пойызбен 18 сағаттан кейін ғана жете алады екен.
Енді бірауыз сөз Санкт-Петербордағы А.Қ.Бірімжанның зираты туралы. Замандастарының естелігінде «оның сүйегі Волков зиратының мұсылман бөлігінде жерленгені» айтылады. Расында, ол – түрлі дін (православ, протестант, иудей т.б.) өкілі қойылған көне қорым. Ресейдің жазушыларынан И.Тургеневтен А.Купринге дейін, ғалымдарынан Д.Менделеевтен И.Павловқа дейін осы зиратқа жерленген.
Мына заманда Ахмет Бірімжан бейітіне алғашқылар қатарында зиярат ете барған қоғам қайраткері, экс-сенатор Сабыр Қасымов: «Бұл қорымға ХVIII ғасырда І Петрдің бүйрегі бұрған неміс лютерандары қойылған екен. 3 мыңға тарта адамның, соның ішінде әлемге белгілі тұлғалар ескерткіші анықталған. Соған қарағанда большевизм кезеңінің өзінде Алаш зиялылары өз серіктестерін соңғы сапарға лайықты шығарып салған. Оның басына құрметпен қарапайым әрі мағыналы ақ құлпытас орнатқан. Петербордың Алаш кезеңін, Алаш тағдырын Ахмет Қорғанбекұлы сүйегімен дәлелдеп жатыр», дейді.
Ахаңның жан жары Гүлжауһар Әлмұхамедқызы – Ырғызда ағартушы Ы.Алтынсары ашқан қыздар мектебінің түлегі. Атақты Ырғыз басшысы, Орыс жағрафия қоғамының мүшесі Əлмұхамед Сейдалиннің перзенті. Қазақстанның даңқты қос ғалымының – химик-академик Батырбек Ахметұлы мен физиолог-профессор Іңкәр Ахметқызының, майдангер-экономист Мұрат Ахметұлының анасы. Құдайдың құдіреті, Батырбек Абай атындағы ҚазПИ-ді бітіріп, әкесінің сүйегі жатқан Ленинградтағы университеттің аспирантурасында оқуға аңсары ауады. Кәсіби емтиханнан сүрінбей өтеді. Бірақ саяси сынақ оңай болмайды. НКВД 1938 жылы оны абақтыға жабады. Ұстаздары мен тілектестерінің ауызбірлігі арқасында 1939 жылы босап шығады. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан Мұратқа да Ленинградты қорғау бұйырады. Ол осында ауыр жараланып, қаруластары жәрдемімен аман қалады. Сонда анасы жарықтық «Сендерді әкелеріңнің аруағы жебеді!», дейді екен...
Санкт-Петербордағы Алаш сүйегі һәм құлпытасы – қазақтың бұралаң тарихының куәсі.
Айтуған Досби
