Бір күні ұстазым академик Әбдуәлі Қайдар Ақселеу Сейдімбектің «Тауға біткен жалбыз» деген кітапшасын қолына қалам ұстап мұқият оқып отырғанын көзім шалды. «Ақселеудің кітабы ма?» деп сұрадым. Әбекең: «Иә, Ақселеу. Менің өсімдік атауларын зерттеп, жинап жүргеніме біраз жылдың жүзі болды ғой. Осы Ақселеуден басқа өсімдік атауларын, жалпы тілді, қазақтың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлерін жақсы білетін адамды кездестірмедім. Қытайдан келген үлкен кісі болу керек өзі» десін. Мен іле-шала ол кісіні білетінімді көрсетіп: «Жоқ, аға, мен Ахаңды жақсы танимын. Ол қырыққа әлі жетпеген жас жігіт қой. Қарағанды жақтан, Жаңаарқадан» деп бастай бергенде: «Қойшы, Ерден, Қарағанды жақта осыншама тілді терең білетін адам қайдан болсын?» деген Әбекеңнің шорт кескені таңғалдырды. «Әбеке-ау, Ақселеу ағам Қарағандыдан Алматыға көшіп келіп, қазір «Социалистік Қазақстанда» жұмыс істеп жүргенін естідім. Рас болса, мен оны тауып алып, сізбен таныстырайын» дегеніме Әбдуәлі Тұғанбайұлы қатты қуанып, ризашылығын жасырмады... Ұстазымды Ақселеу ағамен таныстырып, өзім де жақсы араласа бастадым.
Әрі-беріден соң, Ахаңның «Күңгір-күңгір күмбездер» деген кітабын орысшаға аударып та шықтым. 1982 жылы үйлену тойыма Алматыдан ауылға арнайы ұшып келіп, ниет-тілегін айтқан соң, қоңыр үнді домбырасын күмбірлете жөнелді, өзі шығарған бір күйін арнағаны әлі есімде...
Кеше ақпараттық кеңістікте 1991 жылы ғалымдар бірауыздан мақұлдаған, одан кейін отыз жылдан астам уақыт сәтті пайдаланып келе жатқан «Ортақ түркі әліпбиіне» өзгеріс енгізілді деген хабарға байланысты есіме бір оқиға түсті. Өйткені латын әріпті әліпбиге көшудің басты мақсаты «үй ішінен үй тігу», басқа бауырлас елдер саналатын өзбек, түрікмен, әзербайжан, түріктің әліпбиіне ұқсамайтын бір ерекше жазуды жасақтау емес, керісінше, Ахмет Байтұрсынұлының сөзімен айтсақ, «басқа түркітілдестерге жазу тіліміз түсінікті болудың мүкіндігінше жанастыру жағына қарап икемдеу». Ал өзгертілген нұсқа бойынша, енді, мысалы, әзербайжанша qul «құл», qum «құм», bur «бұр, бұру, бұрмақ» сықылды мыңдаған сырт пішіні де, мағынасы да бірдей сөздерді бұдан былай қазақ дәл солай qul, qum, bur түрінде емес – qŭl, qŭm, bŭr деп жазуды жоспарлап отыр. Ақылға сия ма, ойланып көріңіздерші? Қайталап айтамыз, мағынасы мен сыртқы пішіні бірдей сөздерді өзгеріссіз жазудың себебі – тілдеріміздің бір-біріне жақындасуының, жанасуының кепілі. Сондықтан жазуымыздың бірізді, бірыңғай болуы шарт. Екінші ағаттық, ортақ түркі әліпбиінен қазақтың төл дауыссыз [w] дыбысының латын таңбасы – W әрпі алынып тасталған. Орыс тілінде бұл дыбыс болмағандықтан оны кейде «в» әрпімен (Кокчетав), кейде дауысты «у» дыбысының таңбасымен (Актау) белгілеп жүрдік. Жиынға осы бұрынғы ескі емле дәстүрін сақтағысы келген бір жерлесіміздің қатысқаны көрініп-ақ тұр... Алайда ескі қателерді сақтау – тілге жасалған зорлық... Осыны баяғыдан Ақселеу Сейдімбек ағамыз жақсы білген. Еске түскен оқиғаға оралайын.
2006 жыл. Жуырда ғана Тіл комитетінің төрағасы болып тағайындалған тұсым. Алдымдағы хатшы қыз асыға жүгіріп кірді: «Ерден аға! Бір факс келді! деп, – Ақселеу ағадан!». Қолында бір парақ қағаз. Оқи бастадым. Әдеттегідей қолымен емес, компьютермен терілген екен. Ресмилеу, салмағы ауырлау болсын дегені ғой ағамның, деп түйдім іштен. Ия, дәл солай, қолымен жазылған талай хаттарын «Айналайын, Ерден» деп бастайтын ағамның бұл жолғы жазбасы ерекше салқынқанды, байыпты, мазмұнды екенін түсіндім. Өзіне ғана тән ой айқындығы, пайым тереңдігі, сөз саптау шеберлігімен қатар болашаққа алаңдауы, ел мен тіл мүддесін бәрінен биік қоятын жан-дүниесінің толқуы көзге ұрып тұр.
«Құрметті Ерден Задаұлы Қажыбек!
Латын әліпбиіне көшу – қазақ халқы үшін тарихи қажеттілік. Ондай қажеттілікке қатысты мынандай қисындарды алдымен атауға болады:
– Латын әліпбиіне көшу арқылы тәуелсіздігіміз баянды етіліп, азаттығымыздың ақыры қайырлы болады;
– Қазақ халқы отаршылдық зардаптарынан арылу үрдісін жеделдете түседі;
– Қазақ тілі төл дыбыстық заңдылықтарымен қауышып, әрі қарай дамуына жол ашылады;
– Әлемдік даму үрдісіндегі коммуникациялық тиімділікке қол жететін болады;
– Түркілік тұтастана түсуге жол ашылады;
– Тағдырдың жазуымен шекара сыртында қалған қазақтардың рухани жат болмауына мүмкіндік туады;
– Орыс тілі мен орыс ділінің ұдайы соңына ілесіп келе жатқан мәдени-рухани кіріптарлықтан құтылуға жол ашылады;
– Сөйтіп, қазақ ұлты өз бетінше ой қорыта алатын, өзіндік құндылықтар туындата алатын ұлтқа айнала бастайды;
– Ең бастысы, латын әліпбиіне көшу – еліміздегі көптеген ұлт диаспоралары үшін қазақстандық патриотизммен, қазақстандық идеалмен рухтандырудың қуатты тетігі болады.
Осы айтылған қисындар кириллицада қалуды қолдайтын уәждердің қандайынан да салмақты екеніне дау болмаса керек. Рас, әліпби өзгертудің тарихи жауапкершілігі зор, аса күрделі мәселе. Ол үшін тілші, экономист, заңгер, тарихшы, әлеуметтанушы, педагог ғалымдардан мемлекеттік комиссия құрылуы керек. Олар атқарылар жұмыстың ауқымы мен шығынын, нақтылы мерзімін саралап көрсетіп, соның негізінде ресми шешім қабылдануы қажет.
Менің қысқа-қайырым пікірім осындай».
Біраз үнсіз отырып, ағама телефон шалдым. Кездестік. Көп сөйлестік...
Білек сыбана іске кірістік.
Бүгінгі бағыт – сол істеріміздің босқа кетпегенінің дәлелі.
Біздің бүгінгі тілдік реформамыздың басты мақсаты неде? Не үшін әрпімізді де, емлемізді де өзгертуге бел будық? Екі Ахаң, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы және кеше ғана жанымызда жарқырап жүрген жарқын Ақселеу ағамыз айтқандай, «қазақ тілінің төл дыбыстық заңдылықтарымен қауышуын» (Ақселеу Сейдімбек), «тіліміздің сақталу қамын» (Ахмет Байтұрсынұлы) қамтамасыз етуге осы игі бастаманы бастадық.
Иісі түркі елінің басын қосуға. Еңсемізді тіктеп, әлем сахнасындағы орнымызға оралуымызға. Батпандап кіріп, мысқалдап шығатын құлдық сана, отарлық қамыттан, Ахаңша «мәдени-рухани кіріптарлықтан» арылуға.
Тіл – бастықсымақ әкім-қаралар өзгеріс жасай салатын ойыншық емес.
Тіл – ұлттығымыздың іргетасы, мемлекетіміздің бары, әр қазақтың ары, мақтанышы, болмысы ол.
Біз тіл арқылы, тілімізбен ғана адамбыз, қоғамбыз, елміз. Онымен ойнауға болмайды. «Былай істесек, қалай болады?», «Бүйтсек, қайтеді?» немесе анекдоттағыдай «бастықтың білгені», басшының айтқаны, мейлі, ол бастық иығымен аспанды тіреп тұрған патша болсын, олардың ойлағанындай болмайды – бұған да куә болдық қой – бұлардың бәрі тілге келгенде іске аспайды. Тіл бәрінен биік. Оның қағидаты, тапжылмас даму заңдылығы бар. Таудан аққан судың ағынындай, теңіздің толқынындай, желдің екпініндей – оны ешкім өзгерте алмайды, оған қарсы ешкім тұра алмайды, оны тек зерттеу, дәріптеу, қабылдау, құрметтеу абзал. Тілдің шырқын бұзбайтын, заңдарына қайшы келмейтін замана ұсыныстарының кейбірі тілге еніп кетуі мүмкін, әлбетте. Алайда негізсіз, ойдан шығарылған, тілдік жүйеге кереғар «жаңалықтар» күресінге тасталатынына сеніміміз бекем.
Олай болса, Ақселеу Сейдімбек аманатына қиянат жасамай, халқымызға зорлықпен танылған орфографиялық дағдылардан, «өлшенбей тігілген ол жері мен бұл жері бойға жуыспай, қолбырап, солбырап тұрған кең киім сияқты артық әріптері көп әліпбиден» (Ахмет Байтұрсынұлы) тез бас тартып, барлық жанашыр тіл ғалымдары бір пәтуаға келіп, адал сынға құлақ асқанымыз жөн. «Асығыстыққа жол бермеуіміз керек, біз тіліміздің мәртебесін арттыратын графиканы ғана қабылдаймыз» деген Қасым-Жомарт Кемелұлының сөздерін, «түркі жұрттары үшін бір әліпби түзеу деген мәселені – бір әліпбиді бәрі негізге алып, түркі жұртының әрқайсысы өз тіліне үйлестіру деп түсіну керек» деген ұлт ұстазының ұлағатты кредосын басшылыққа ала отырып қана абыроймен міндетімізді атқарайық деп барша игі жақсы-жайсаңдарға ой тастағым келеді.
Ерден ҚАЖЫБЕК,
ҰҒА академигі
