Әлеуметтік кодекс күшіне енген шақтан бастап елде мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторларының институты пайда болды. Бірден айтайық, әлеуметтік қорғау инспекторларын еңбек құқығын қорғайтын еңбек инспекторларымен шатастыруға болмайды. Мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторларының құзыретіне мүгедектігі бар адамдарды әлеуметтік қорғау, арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету, әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы заңнаманың сақталуын бақылау кіреді. Біздің қаузап отырған тақырып – осы инспекторлардың жұмыс барысы. Жыл басынан бері еліміздің барлық өңірі мен үш ірі қалада мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторлары 2 344 тексеру жүргізген. Оның 582-сі профилактикалық бақылау аясында болса, 572-сі жоспардан тыс, 1 190-ы прокуратураның талабымен іске асыпты. Тексеру нәтижелерінде анықталған бұзушылықтарды жою туралы 826 ұйғарым берілген.
Әкімшілік жауапкершілікке тартылғандарға сомасы 199 млн теңге шамасында, ұзын-саны 798 айыппұл салынған. Әкімдіктер, жергілікті атқарушы органдардың бөлімдері мен басқармалары, мемлекеттік мекемелер, арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталықтары, оңалту орталықтары, ауруханалар, санаторийлер, балабақшалар, мектептер, колледждер, лицейлер, дүкендер, сауда үйлері, мәдениет үйлері, банктер, кафелер, мейрамханалар, қонақ үйлер, полиция пункттері, басқа да ұйымдарда мемлекеттік бақылау жүргізілген. Осының барлығы қағаз жүзінде қалатын немесе жеңіл-желпі қарайтын іс-шаралар емес, мүгедектігі бар адамдарға жайлы орта қалыптастыруға септігін тигізетін нақты міндеттер.
Мысалы, Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы реттеу және бақылау комитетінің Абай облысы бойынша департаменті мүгедектігі бар тұрғынның өтінішін негізге алып, «мүгедектігі бар адамдарға қолжетімділіктің болмауы» фактісі бойынша азық-түлік дүкенін жоспардан тыс тексерген. Соның нәтижесінде, кәсіпкерлік нысанның қожайыны айыппұл түрінде әкімшілік жауапкершілікке тартылған, анықталған бұзушылықтарды жою туралы нұсқама берілген. Кәсіпкер кемшілікті нұсқамада белгіленген мерзімнен кешіктірмей реттеуге тиіс.
Астана қаласы Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы бақылау бөлімінің басшысы, мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторы Болат Төреханов Әлеуметтік кодекстегі кейінгі өзгерістер мүгедектігі бар адамдарға қолайлы жағдай жасауға, әлеуметтік қорғау инспекторларының құзыреттілігін кеңейтуге ықпал еткенін айтады.
– Әлеуметтік кодекс былтыр қабылданды. Дегенмен біз халықты әлеуметтік қорғау саласындағы бақылау жұмыстарын оған дейін де үйлестіріп келдік. Осы бағытта 2016 жылдан бері жұмыс істейміз. Бірақ ол кезде «Мүгедектігі бар адамдарды қорғау туралы» заңды басшылыққа алатынбыз. Әлеуметтік кодекс қабылданған соң заң күшін жойды. Құзыреттілігіміз кеңейді. Алайда кез келген мекемеге бас сұғып, мүгедектігі бар адамдарға қандай жағдай жасағанын орынсыз тексере алмаймыз. Алдымен тексеру актін прокуратурада тіркеуіміз қажет. Прокуратура біздің тексерістің заңдылығын қарап, құжатты тіркеп береді. Егер тексеру туралы құжатсыз, өз еркімізбен бақылау жүргізсек, біздің іс-әрекетіміз заңға қайшы болады, – дейді Б. Төреханов.
Елордадағы «Еуразия», «Хан Шатыр», «MEGA Silk Way» сынды ірі сауда орындарында да кәсіп иелері әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Бұл айыппұлдар кәсіп иелерінің санатына қарай салынады. Шағын кәсіпкерлік нысандарына – 120 АЕК, орта кәсіпкерлерге – 200 АЕК, ірі кәсіпкерлік ұйымдарға – 400 АЕК-ке дейін әкімшілік айыппұл көзделген. Әлеуметтік инспекторлар айыппұл салынды, іс бітті демейді. Нұсқамаға сәйкес қате-кемшіліктің орны толғанын тағы бір мәрте тексереді, нақтылайды. Мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторлары профилактикалық бақылау жұмыстарын Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бекіткен тізіммен жүргізеді. Мұның өзін алдын ала прокуратура арқылы тіркеу қажет. Заңдылығы солай.
Әлеуметтік испекторлардың айтуынша, құқық бұзушылықтар мемлекеттік мекемелерде де анықталып жатады. Емхана, мектептерге де айыппұл салынады. Мысалы, жуырда мүгедектігі бар Ажар есімді Астана қаласының тұрғыны еңбек инспекторларына арызданған. Сол шағым негізінде әлеуметтік қорғау инспекторлары Есіл аудандық полиция басқармасына тексеріс жүргізген. Мүгедектігі бар қала тұрғынының құқығын қорғаған. Оқиға былай болыпты, мүгедектігі бар қала тұрғыны аудандық полиция басқармасына шақыртумен арбамен келген. Алайда басқармада лифт істемеген соң оны қызметкерлер өздері үшінші қабатқа көтеріп шығарыпты. Әлеуметтік инспекторлар Есіл аудандық полиция басқармасына барып, жағдайды қарап, бұзушылықты анықтап, айыппұл салған.
Әлеуметтік инспекторлар Астана қаласындағы «Араби» тұрғын үй кешенінің тұрғыны Орынкүл Өтенованың арызы негізінде тексеріс жүргізіп, құқығын қорғаған. Ол подъезде пандус жоғын айтып арызданыпты. Амалы таусылған пәтер тұрғыны арбадағы мүгедектігі бар баласын баспалдақпен көтеріп, үйге кіргізіп жүрген. Онда да подъезд маңында біраз дамылдап, өткен-кеткен ер-азаматтардан арбаны демеп жіберуді сұрайды екен. Бұл мәселе жөнінде де заңдық тұрғыда шешім қабылданған.
– 2016 жылдан бастап тұрғын үйлерді пайдалануға берерде сәйкестік туралы декларация тапсырылатын болды. Яғни жаңа тұрғын үйлер, нысандар салынып, пайдалануға берілгенде сәйкестік декларациясына қол қойылады. Оған әкімдіктің маманы да қол қояды. Қол қоймас бұрын сол нысанда мүгедектігі бар адамға қолжетімділік жағы қарастырылғанын растайды. Құжатта мүгедектігі бар адамдардың пәтерге еркін кіріп-шығуына қатысты бірнеше талап бар. Сол талаптар орындалған болса, әкімдік қызметкері пәтер пайдалануға берілсін деп қол қояды. Өкінішке қарай, заңның қабылданғанына 9 жылға жуықтаса да, әлі кемшіліктер анықталып жатыр. Астана қаласында мұндай кемшіліктер өзге қалалардан аз, дегенмен де бар. Қазір мүгедектігі бар азаматтарға жайлы, кедергісіз орта қалыптастыруға көп көңіл бөлініп жатыр. Әкімдіктерде жұмыс тобы бар. Олар да нысандарды жоспарлы бақылайды. Партиялық бақылаулар да жүргізіледі. Ал біз бақылаушы орган болып есептелген соң, талап етеміз, нұсқама беріп, жауапқа тарта аламыз. Бірақ негізсіз, заңсыз ешкімге тиісе алмаймыз, – дейді мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторы Болат Төреханов.
Ақмола облысының мүгедектігі бар тұрғыны Талғат Уаисовтің айтуынша, өңірде ерекше қажеттіліктері бар адамдарға барынша жайлы жағдай жасалып келеді.
«Мүгедектігі бар азаматтардың нысандарға кіруге қолжетімділігі мәселесі жылдан жылға жақсарып келеді. Нысан иелері мен кәсіпкерлердің өзін мүгедектігі бар адамдардың алдында жауапты сезініп, мәселеге бей-жай қарамауы – құптарлық іс. Бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан нысандар да бірте-бірте тұтынушыларға бағдарланып келеді. Биыл Көкшетаудың орталық базарында күрделі жөндеу жүргізілді. Бұрын осы базарда мүгедектігі бар жандардың жүріп-тұруына кедергілер болса, қазір біз базарға, базардың ішіндегі екінші, үшінші қабатқа еш кедергісіз кіре аламыз. Облыстағы өзге де мекемелер, әлеуметтік орындар осы қарқынмен мүгедектігі бар жандарға бейімделеді деп үміттенеміз», дейді Т.Уаисов.
Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы реттеу және бақылау комитетінің Ақмола облысы бойынша департаментінің халықты әлеуметтік қорғау саласындағы бақылау бөлімінің басшысы Әсемгүл Әубәкірова:
– Әлеуметтік қорғау инспекторы лауазымы былтыр енді. Бүгінде Ақмола облысында 4 мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторы жұмыс істейді. Олар облыстағы 17 аудан, 3 қаланы қамтиды. Әкімшілік құқық бұзушылық Кодексінің 83, 84 баптарына сәйкес мүгедектігі бар адамдардың әлеуметтік және көлік инфрақұрылымы нысандарына қолжетімділігін қамтамасыз етпеу, арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдендірілген көлемін көрсетпеу, мүгедектігі бар адамдардың жеке оңалту бағдарламасын орындамауға қатысты әкімшілік жауапкершілік көзделген. Жалпы, жыл басынан бері өңірде 67 тексеріс жүргіздік. Оның ішінде профилактикалық бақылау – 39, жоспардан тыс бақылау – 28, прокуратура талабымен 2 тексеріс жүргізілді. Мүгедектігі бар адамдардың құқығын бұзған 36 мекеме мен кәсіпкерлерге нұсқамалар берілді, 6 643,9 мың теңге сомасына 12 айыппұл салынды, – дейді.
Қазір Ақмола облысында 4 мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторы жұмыс істесе, Астана қаласында 3 инспектор бар. Бұл бір ғана облыс, қаладағы жағдай емес, бүкіл өңірдегі ахуал осындай. Әлеуметтік инспекторларға өтініш, шағым көп түссе, үш-төрт адамның барлық шақыртуға, тексеруге үлгеруі екіталай. Демек, әлі де болса адам күші, яғни әлеуметтік инспекторлар қажет. Сондай-ақ әлеуметтік инспекторлардың құзыреті тағы да кеңейсе, жұмыс біршама ширайтынға ұқсайды. Мүгедектігі бар жандарға арналған белгілерді оңды-солды орнатуға болмайды. Мысалы пандустардың бойлық еңсесі – 5 градус болуы қажет деген талап бар. Кейбір жағдайларда ол – 8 градусқа дейін барады. Бұл дегеніңіз, егер пандустың биіктігі 1 метр болса, ұзындығы 12 метрге шамалануы керек деген сөз. Өкінішке қарай, дәл осы талапты әлеуметтік нысан иелерінің көбі сақтай бермейді. Бір пандусты орнатудың бұдан басқа да бекітілген стандарттары көп. Талаптың бірі сақталып, екіншісі сақталмаса болмайды. Мұның өзі мүгедектігі бар адамның нысанға кіруіне кедергі келтіреді.
Бағдаршамдағы дыбыстық дабыл беру құрылғылары көбіне қаланың орталық көшелерінде қамтылған. Біраз қалада мұндай құрылғылар атымен жоқ. Халыққа қызмет көрсететін нысандардың барлығында дерлік есту, көру қабілеті бұзылған тұлғалардың кіріп-шығуына жағдай жасалмаған. Айта берсек, кемшілік таусылмайды. Ал оларды реттеуде мемлекет, азаматтық қоғам мен қоғамдық бірлестіктер күш біріктіруі қажет. Бұған ұйымдасып іс тындырудың озық үлгісін көрсеткен өңірлер мысал. Қате-кемшіліктердің әрбірін осылай жеке-жеке реттемесе, қандай да бір ұйым, кәсіпкерлік нысандардың басшылары әлеуметтік жауапкершілік салмағын сезініп, мүгедектігі бар жандарға жағдай жасауға өздігінен ынталы болатын күн әзірге алыс секілді.
