Табыс декларациясы жемқорлықты жүгендей ала ма?

Табысты көрсетудің төрт кезеңі

Әйтсе де көпшілік салық органдарына кіріс-шығысы туралы мәліметті беруге әлі де құлықсыз. Өйткені жаппай табысты түгендеу әлдекімдердің әдемі өміріне балта шабары түсі­нікті. Мемлекеттік қызметте жүріп әулет мүше­лерін миллиардерлердің қатарынан бір-ақ шығарып, қазына қаржысынан алған қара­жатты шекара асырғандардың айы бұрынғыдай оңынан тумайтынын іші сезіп отыр.

Жалпы, осы жылдарға дейін жалпы­­ха­лықтық табыс декларациясын тапсыру жыл­­дан-жылға кешеуілдеп келді. Жүйе да­йын бол­ғанымен, ай сайын алатын табыс көз­дерін түсін­дірудің түрлі амалын қарастыруды сылтау еткендер жалпыхалықтық декларацияны ба­рынша созбалаңға салды. Әйтпегенде жаппай нау­қанды 22 жыл талқылап, жоспарға енгізгені­мізге бақандай 11 жыл өткен. Өйткені бюд­жетке күні түсіп, айлыққа жан бағатын­дардың шалқып-тасыған өмірін түсінді­ру­ге тиіс науқанның кешеуілдей беруі кейбі­реу­лерге ауадай қажет еді.

Кейінгі бірер жылдан бері табыс көзін анықтайтын бастама төрт кезеңмен жүзеге аса бастады. Жалпыхалықтық табыс декла­рациясы – әрбір азаматтың тапқан табысы мен иелігіндегі мүліктің есебін беру. Тұрмыс пен табысты сәйкестендіруге сеп болатын науқанның талабына сүйенсек, жоғары шенді мемлекеттік қызметкердің өзі мен туысқандарынан бастап жалғыз зейнетақыға күн көріп отырғандар, тіпті жұмыссыз ретінде тіркелгендер де қыруар тұратын құндыз ішіктері мен қымбат көліктерінің, атына жазылған жылжымайтын мүлікті қандай табысқа келгенін түсіндіру қажет.

Осылайша, 2021 жылы алғашқы болып мемлекеттік қызметкерлер мен оларға теңестірілген адамдар, оның ішінде квазимемлекеттік сектордың басшылары және олардың жұбайлары өздерінің жеке активтері мен міндеттемелерін тапсыруға кіріскен. Былтыр бизнес өкілдері, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің басшылары, құрылтайшылары жұбайларымен бірге декларация тапсыруға міндеттелді. Келесі жылы елдегі 13 миллион адам қолда бар активтер мен міндеттемелер туралы мәліметтерін көрсетпек.

Салық органдарының мәліметінше, шекара сыртындағы табысты да жүйеден жасыру мүмкін емес. Өйткені комитеттің ре­зиденттердің шетелдегі қаржылық шот­­тары туралы ақпаратты автоматты түр­де алу мүмкіндігі мол. Мәселен, орталық­тан­дырылған ақпарат жүйесі қай елдің қаржы ұйымдарында ақшаңыздың барын жарты минут ішінде анықтап береді. Айтпақшы, табыс көзінің қай жақтан кел­генін анықтай алмағандар әуежай мен теміржол бекеттерінен ары аса алмайды.

Есептеусіз ештеңе өзгермейді

Жалпыхалықтық декларация бірден болмаса да, тамырын тереңге жайған жемқорлықтың азаюына септігін тигізе алады. Мәжіліс депутаты Қайрат Балабиев осылай деп отыр. Оның сөзінше, табысты жариялау міндетті болғандықтан, алыс ағайын, жора-жолдастар да өзінің шынайы табысын көрсетуге тиіс. Ал өз басының тазалығы үшін ол да атына жазылатын мүлік пен қаржы үшін қылмыстық іс қозға­латынын түсіне бастайды.

«Көш бірден түзеле кетпейді. Алайда дек­ларация тапсыру халықты әділдік пен тәртіпке үйретудің құралы боларына сенім мол. Ең бастысы, Президенттің бас­тамасын халық арасында дұрыс түсіндіру керек. Өйткені бұл науқанның өтпеуіне мүдделі топтар халықтың ойын басқа арнаға бұзары анық. Сондықтан декларацияны құптамайтын топтар са­лық­ты айналып өтіп, әртүрлі жолмен тап­қан қаражатын тығып қалғысы келеді. Алғаш­қы кезеңдерде кірісін жұрт көзінен жасырып қалу секілді олқылықтар болуы мүмкін. Бірақ жүйе бір ізге түскенде тиын-тебеннің бәрін анықтау қиын болмайды», дейді депутат.

Қаржы маманы Сапарбай Жобаев өркениетті елдерде жалпыхалықтық дек­ла­рацияны жүргізуге жүйені сылтау етпей-ақ, қағаз жүзінде іске асыра бас­­та­ғанын айтады. Ал біздің елде қағаз жүзіндегі декларацияның әділеттілігі мен ашықтығына сенімсіздік болғандықтан, цифрландыру күтілді. Себебі астында креслосы, қолында билігі, бала-шағасы бренд киім мен қымбат көлік тізгіндейтін шенеу­ніктердің декларациясында еш­қандай дүниесі жоқ «тақыр кедейге» айналғаны бар. Декларацияға салсақ, әкім қаралар әйелінің пәтерінде әрең күн көріп жүр. Ал еліміз дүниежүзілік жем­қор­лықты тексеретін ұйымның есебінде жемқоры көп мемлекеттердің қата­рында тұр. Себебін қаржы маманы біздегі бай-бағландар табысын басқа адамдардың атына тіркеп қойғанымен түсін­діреді.

«Кейінгі жылдары мемлекеттік және бюджеттік ұйымдар да декларация беріп жатыр. Енді қаражатын қайын жұртының атына ресімдейтіндердің мүлкі жалпы декларациядан кейін шыға бастайды. Сол кезде ата-әжелердің атындағы қаражаттың иесі де табылады. Сонда ғана шетелдік зейнеткерлер секілді күнделікті ақшасының есебін беруге үйренеміз. Себебі есептеусіз ештеңе өзгермейді», дейді С.Жобаев.

Жалған деректерді бақылаудың кешенді әдісі керек

Салық қызметкері Олжас Отар соңғы статистикаға зер салсақ, салық мәдениеті қалыптасқанын көрсетіп отырғанын жеткізді.

«Жаңа жылдан бастап бүкіл халық табыс декларациясын тапсырады. Одан кейінгі жылы құқық қорғау органдары өз құзыреті шегінде көрсетілген мәліметтердің растығын тексереді. Сол кезде әлгі көрсетпей кеткен кірістері үшін қылмыстық іс қозғалады. Бұл жолмен үлкен мемлекеттердің барлығы жүріп өткен. Негізі өркениетті елдегі заң мен салық жүйесі бүкіл елде ортақ. Мәселе біздің қоғамның сана-сезімінде, ар-ұяты мен ынсабына келіп тіреледі. Дамыған елдерде декларация тапсыруға, ол жердегі мәліметтерді әділ көрсетуге жауапкершілікпен қарайды. Ал бізде құжатқа салғырттық басым, не болмаса жұрт көзінен жасырып қалуға тыры­су бар. Кейін алдынан шыққанда «әділет­сіз­дік көрдім» деп ақталады. Қоғам мәсе­ленің ақ-қарасын анықтап жатпайды, сон­дықтан имандай сенеді», дейді салық маманы.

Біздің қоғамда азаматтардың белгілі санат­тары мен топтарының декла­ра­ция­лан­ған кірістері мен нақты шы­ғыс­тары арасындағы сәйкессіздік бары рас. «Әділет» жоғары құқық мек­тебінің заңгері Нұржан Мақсатов осылай деп санайды. Оның айтуынша, жалпыұлттық табыс декларациясы – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте маңызды рөл атқара алатын құқықтық тетік. Бірақ оның тиімділігі бірқатар фак­торға байланысты. Біріншіден, кіріс дек­­ларациясы мемлекеттік қызмет­кер­лердің және олардың жақын орта­сы­ның қаржылық түсімдері мәселе­лерінде ашықтықты арттыруға ықпал ете­ді. Екіншіден, мұндай шара ресми кіріс­тер мен жеке тұлғалардың өмір сүру деңгейі арасындағы сәйкессіздікті анықтауға тиімді көмектеседі. Бұл сыбайлас жемқорлық әрекеттерін көрсетуі мүм­кін. Ал ол шара өз кезегінде құқық қорғау органдарын белсенді тексерулер мен тергеулерге ынталандыруға түрткі болады. Алайда дұрыс емес, жалған дерек­тер­ді бақылау мен жауапкершіліктің тиімді тетіктерін табу әлі де қажет. Бұлай бол­ма­ғанда декларация қандай да бір нақты салдар мен санкциясыз формалды, ресми рәсімге айналуы мүмкін.

«Жалпыұлттық табыс декларациясы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте тиімді құрал бола алады. Бірақ нақты нәтижеге қол жеткізу үшін заңдарды сақ­тауды, қоғамды жандандыруды қамти­тын кешенді шаралар жүйесі қажет. Қаржы ағындарын бақылауды күшейтуді, зама­науи аналитикалық құралдарды қол­дануды және күдікті транзакцияларды анықтау үшін қаржы институттарымен белсенді ынтымақтастықты қоса алғанда, салық органдары тарапынан кешенді тәсілдер мен тиімді тетік талап етіледі. Табыс пен мүлікті жасыру жағдайларын азайту үшін салық салу мәселелерінде азаматтардың құқықтық сауаттылық деңгейін арттыру қажет. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде неғұрлым ашық салық жүйесін құруға болады. Бұл қаржылық тәртіпті жақсартуға, мемлекеттің салық базасын нығайтуға ықпал етеді», дейді Н.Мақсатов.

Сөзінің жаны бар. Есте болса, 2013 жылы Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы әкімі бір жылда 10,5 млн теңге табыс табатынын, иелігінде 5 сотық жер мен қарапайым ғана үйі бар екенін декларация­да көрсетіп еді. Қарапайым­ды­лығымен қуантып қойған әкімнің шынайы байлығы 2018 жылы анықталды. Онда да елордадағы еңселі үйіне ұры түспегенде, жұрт әкімнің жиған-тергенін білмей кетер еді. Сол жылы экс-әкімнің отбасына тиесілі коттеджінен 100 млн-нан аса теңге көлемінде қаражат пен алтын-күміс әшекейлері ұрланған. Оның ішінде құны аса қымбат бриллиант Rolex, Zenith, Ulysse Nardin, Cartier, Chopard секілді алтын сағаттар болған. Алматының экс-әкімі Ахметжан Есімов те «басымда жеке баспанам жоқ, әйелімнің атындағы үйде тұрып жатырмын» деп жыларман болған. Министрлер арасында да миллиондарын әйелі мен балаларына жаздырғандар жетерлік. Ал мұндай әрекетке барғандарға шетел заңдары аяушылық танытпайды. Жоғары айыппұл, қылмыстық жауапкершілік пен бас бостандығынан шектеу жазасы да қарастырылады. Мәселен, Сингапурдағы салық жүйесі өте қатаң. Бұл елде жеке тұлғалар да кірістерін 1970 жылдан бас­тап көрсетеді. Табысын жасырған немесе жалған ақпарат берген азаматтар айыппұлдан бастап бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Жапонияда кірістерді декларациялау 1947 жылдан бастап мін­детті түрде енгізілген. Бұл елде де деректерді дұрыс көрсетпегендер қыл­мыс­тық жауапкершілікке тартылады. АҚШ-та табыс салығын төлеу міндеті 1913 жылы енгізілген. Кірісін жасырғандарға айып­пұл салынады, кейде қылмыстық жауап­кер­шілікке тартылып, түрмеге тоғы­ты­ла­ды.

Қаржысын жасырғандарды қыл­мыс­тық жауапкершілікке тарту бізде де бар. Бірақ туысқандықтың түрі көп біздің елде жалпыхалықтық декларацияның жүйелі жүзеге асарын алдағы уақыт көрсетеді. Бұл үшін салық органдары сауыс­қаннан сақ болмаса, судан құрғақ шығып үйренгендердің жолы болды дей беріңіз.