Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) жуырдағы ауқымды зерттеуінде 2030 жылға қарай барлық адамға әлеуметтік қорғау мен денсаулық сақтаудың ең болмағанда бір бағдарламасын толыққанды қолжетімді етудегі елдердің іс-қимылын бағалаған. Әрине, экономиканың даму деңгейіне қарай әр елде бұл көрсеткіш айтарлықтай ерекшеленеді. Ең жоғары әлеуметтік қамтамасыз ету табысты мемлекеттерге тән. Оларда халықтың 85,9 пайызы қандай да бір жәрдемақы алады. Қарттардың 96,8 пайызы, балалардың 80,5 пайызы, мүгедектіктің ауыр түрімен ауыратындардың 85,6 пайызы, өндірістік жарақат алған қызметкерлердің 85,1 пайызы әлеуметтік қорғаумен қамтылған. Табыс деңгейі орташа немесе төмен мемлекеттерде жағдай әлдеқайда нашар. Елдер арасындағы көзге ұрып тұрған әлеуметтік айырмашылық 3,8 млрд адамның толық қорғаусыз қалуынан көрінеді. Ұйым дерегінше, былтыр қолдаудың кем дегенде бір түрін әлем халқының 52,4 пайызы ғана ала алған (2015 жылы 42,8%). Егер алдағы жылдары даму осылай баяу жылжитын болса, жалпыға бірдей көмекке тек 2073 жылы, яғни 49 жылдан кейін ғана қол жетеді екен.
ХЕҰ баяндамасын жасаушылардың пікірінше, көптеген елдерде әлеуметтік қорғаудың басты проблемасы – халықтың әлсіз топтарына жаппай қолдаудың болмауы. Мәселен, барлық мемлекетте бірдей кәмелетке толмаған балалар жәрдемақы ала бермейді. Әлемде балалардың тек 23,9%-ы ғана қаржылай қолдаумен қамтылған. Егде жастағы тиісті қорғау әсiресе әйелдер, жалақысы төмен қызметкерлер, тұрақсыз жұмыспен қамтылғандар, цифрлық платформалар қызметкерлерi мен көшiп-қонушылар үшiн әлі де күрделi. Әсiресе бейресми жұмыс кең тараған елдерде жинақтаушы зейнетақыларды қамтуды кеңейту қарттықта жеткiлiктi табыс табуға кепiлдiк беретін қарқында емес. Нәтижесінде, әлемде 165 млн-нан аса адам әлеуметтік қорғаудың ең кең таралған түрі – зейнетақыдан құр алақан қалған. Сол секілді денсаулықты әлеуметтік қорғау құқығы да әмбебап шындыққа айнала қойған жоқ. Денсаулық сақтаудың аясын кеңейту 2020 жылдан бастап тежеліп келеді, қазір оны 3,3 млрд адам пайдаланбайды. Бұл осындай қорғауды қамтуды қайта бастаудан бөлек, сапалы медициналық қызметке әр кез инвестициялар қажеттігін қаперге салады. Үй шаруашылықтарының өз қаражатынан тиісті шығыстары 2019 жылы 1,3 млрд адамды кедейшілікке ұшыратқан. Оған қоса медициналық қызметкерлер мен персоналдың жетіспеушілігіне, біркелкі бөлінбеуіне байланысты ұзақ күту, жұмыс уақыты мен табысын жоғалту сияқты шығындардың кері әсері тағы бар.
Елімізде әлеуметтік қамсыздандыру шығыстарының өсуіне қарамастан, халықтың түрлі топтарына көмек көрсету шараларын қайта қарау, жақсарту қажеттілігі барған сайын байқалып отыр. Біз кіретін орташа деңгейден жоғары елдер тобында балалардың 27,8%-ы, егде адамдардың 90,4%-ы, жұмыссыздардың 17%-ы, мүгедектігі бар адамдардың 50%-ы ғана қандай да бір жәрдемақы алады.
Ресми деректерге сүйенсек, елімізде 4,5 млн адам (бұл халықтың 20%-дан сәл астамы) әлеуметтік қолдау алады. Жәрдемақы алушылардың негізгі тобын құрайтын зейнеткерлер саны соңғы он жылдағы арту үрдісімен бүгінде 2,3 млн-нан асқан. 857,2 мыңнан аса адамға мүгедектігі, асыраушысынан айырылуына байланысты әлеуметтік жәрдемақы беріледі. Былтыр 598,4 мың азамат атаулы әлеуметтік көмекке, 20,3 мың адам тұрғын үй көмегіне үміт арта алды. Яғни халықты әлеуметтік қорғаумен толық қамтудың халықаралық өлшемдері бойынша салада назарға алар мәселе баршылық.
Инвестицияның жеткіліксіздігі жалпыға бірдей, жан-жақты қорғауды қамтамасыз ету жолында тұрған жалғыз кедергі емес. Өзгермелі климат мәжбүрлі көші-қонға, фрагментарлы мансапқа, климаттан туындаған жалпы экономикалық жүктемеге байланысты қаржы тұрақтылығына, зейнетақы схемаларына қауіп төндіреді. ХЕҰ мәлімдеуінше, таяу жылдары әлемде климаттық дағдарыс пісіп-жетілген кезде, оның салдарынан бірінші кезекте халықтың осал топтары зардап шегуі мүмкін. Азаматтардың табыс деңгейiнiң төмендеуiнен түсетiн жүктеме, олардың кедейлер санатына көшуi, денсаулық сақтау мен бiлiм беру салаларындағы тиiстi проблемалар мемлекеттiк бюджетке салмақ түсіреді. Сондықтан ХЕҰ бенефициарлардың ұзақмерзімді орнықтылығы мен өмір сүру сапасын қолдау мақсатында мұндай схемаларды климаттық тәуекелдерге бейімдеуге шақырады. Зейнетақы қорлары орнықты, төмен көміртекті активтерге стратегиялық инвестициялар жасай отырып, климаттық өзгерістердің салдарына қарсы күресте де көмек көрсете алады.
Климаттық дағдарыс қажеттіліктің, оның ішінде бағаның өсуіне әкелуі мүмкін. Бұл халықтың тиісті жәрдемақыға деген үмітін мөлшерлес арттыруды қажет етеді. Мұндай жағдайда кедейлер мен табысы орташадан төмен елдерге неғұрлым қамтамасыз етілген елдердің қаржылай көмегі қажет болады. ХЕҰ зерттеуінде климаттық дағдарысты ортақ күш-жігермен, мүмкіндіктерге пропорционалды жауапкершілікпен еңсеруге болатыны айтылған. Жағдайды түзеуде жауапкершілік негізінен осы дағдарысқа жауапты адамдарға жүктелетінін ашық айту керек. Яғни дағдарысқа қатысы аз болса да оның ауыртпалығын көтеріп жатқан экономикалық, қаржылық әлеуеті жеткіліксіз елдер халықаралық қауымдастықтан қолдау табуға тиіс.
Ұйым мемлекеттердің тиісті саясатын әзірлеп, іске асыруға жауапты тұлғаларға қатысты бірнеше ықтимал басымдықты бөліп көрсеткен. Мысалы, әлеуметтік, климаттық тәуекелдерді бір мезгілде төмендетуге бағытталған әлеуметтік қорғаудың тең құқылы әмбебап жүйесін құру, тәуекелдерді өнімді қабылдау мен әлеуетті жоспарлау халықтың неғұрлым осал топтарының климаттық өзгеріске бейімделу шараларынан пайда көретініне кепілдік бере алады. Сонымен қатар әлеуметтік келісімшартты жандандыру мемлекеттерге ел тұрғындарын қорғау ниетін білдіруге мүмкіндік беріп, халықтың әл-ауқатын, тұтастығын арттырады, әділеттікке ұмтылысын ынталандырады. Күшті әлеуметтік қорғау мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтуға ықпал етеді. Әлеуметтік қорғау жүйелерін басқару дағдарыстар салдарын болдырмауға, тежеуге, жұмсартуға, адамдардың күйзелістер мен күнделікті қатерлермен күресу әлеуетін тез қалпына келтіруге көмектесуде стратегиялық мазмұнда болуға тиіс.
Әлеуметтiк қорғау жүйелерi сондай-ақ халық пен кәсiпорындарды климаттық өзгеріс салдарынан, ықтимал экологиялық терiс әсерлерден қорғауда, өтемақыда шешушi рөл атқарады. Еңбек нарығындағы белсенді саясатпен бірге олар азаматтарға неғұрлым экологиялық таза жұмыс орындарына, орнықты экономикалық тәжірибеге көшуге көмектесе алады. Шығарындыларды азайтуды қолдау нұсқаларының қатарында баяндама авторлары мемлекеттік зейнетақы қорларын экологияландыруды, қазба отынға субсидияларды әлеуметтік жәрдемақыларға қайта бағыттауды, сондай-ақ климат пен экологияға зиянды белсенділікті төмендету мақсатында адамдардың табыстарын қолдауды атап көрсеткен.
