Бала құқын қорғау – басты мәселе

Отбасы институты туралы заң жобасы

Жиында сөз алған Оқу-ағарту вице-министрі Еділ Оспан: «Бүгінде Қазақ­станда 6,8 млн бала тұрады. Бұл – хал­қы­мыздың үштен бір бөлігінен аса адам. Мем­лекетіміз балаларды қол­дау ісіне бар күш-жігерін салып отыр. Елі­мізде 1994 жылы ресми мақұлданған Бала құқықтары туралы конвенция – осы сала­дағы халықаралық стандарттарды белгі­лейтін негізгі құжат. Осы жылдар ішін­де Қазақстан тағы 16 халықаралық құ­жатты ратификациялады. Балаларды зор­лық-зомбылықтан қорғау, суицидтің ал­дын алу және олардың құқықтары мен әл-ауқатын қамтамасыз ету жөніндегі 2023–2025 жылдарға арналған кешенді жос­пар бекітіліп, іске асырылып, бұл бала­лардың құқын қорғау саласын­дағы шараларды іске асыру жөніндегі ведомствоаралық құжат саналады», деді.

Министрлік өкілінің баяндауынша, биылдан бастап «Әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі» заң шеңберінде балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтетін, сондай-ақ отбасы институты мен кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін нығайтуға арналған нормалар енгізілді, оның ішінде буллинг және баланы автобустан түсіруге ты­йым салу үшін жауапкершілік енгізілді. Балалардың құқын қор­ғау комитетінің бақылауға жататын объектілер тізбесін ұлғайту бөлігінде бақылау функциялары кеңейтілді, сондай-ақ әкімшілік жауапкершілікке тарту жөніндегі өкілеттіктер кеңейтілді. Отбасыларға уақтылы заңгерлік, әлеу­меттік, психо­ло­гиялық көмек көрсету, бала­лар­дың құқын бұзудың, зор­лық-зом­бы­лықтың алдын алу мақсатында отбасы, әйелдер мен балалар мәселелері бойынша «111» бірыңғай мемле­кет­тік сall орта­лығы жұмыс істейді.

«Балалардың құқықтарын қамтама­сыз ету жөніндегі ұлттық заңнама ұдайы жетіл­діріліп жатыр. Отбасы институтын және кәмелетке толмағандардың қауіп­сіздігін нығайту үшін нормалар енгі­зілді. Бала құқықтары жөніндегі өңірлік уәкілдердің мәртебесі заңнамада бекітіліп, олардың бақылау функциялары кеңейтілді. 2024 жылдан бастап жетім және ата-анасының қам­қорлығынсыз қалған балаларға арнал­ған тәлімгерлік институты енгізілді. Штат санын ұлғайту, қорғаншылық және қам­қор­шылық органдары мамандарының нор­мативін бекіту бойынша жұмыс жал­ғасады. Мем­лекет басшысының тапсырма­сына сәй­кес әр баланың «отбасында өмір сүру және тәрбиелену» құқын іске асыру бо­йынша түзетулер әзірленді. Қазіргі таң­­д­а отбасылық орналастырудың жаңа ны­­саны – кәсіби қабылдаушы отбасы инс­­титутын енгізуді көздейтін заң жобасы Пар­ламент Сенатында талқыланып жатыр. Отан­дық заңнамада балалардың өмір сүруіне, қауіпсіздігіне, біліміне, әлеу­­­меттік қамсыздандырылуына, ден­­сау­лы­ғын қорғауға және басқа да ма­ңыз­ды құқық­қа кепілдік берілген», деді Е.Оспан.

Спикердің сөзіне қарағанда, бас­та­уыш сынып оқушылары мен әлеу­­­мет­тік осал санатқа кіретін отбасы­­лардағы 1,7 млн бала бюджет есебінен тегін тамақ­танады. Денсаулық сақтау министр­лігімен бірлесіп білім ұйымдарында тамақтанудың жаңа стандарты әзірленді, мұны 2025 жылғы қаңтардан бастап қолданысқа енгізу жос­парланып отыр. Инклюзивті және арнайы білімді да­мытуға баса назар аударылады. Арнайы ұйымдар желісі 21-ге ұлғайтылды. Мектепке дейінгі ұйымдардың 69%, мектептердің 88%, кол­ледждердің 80%-ында жағдай жасал­ған. Мектептерде ерекше білім қажет­тіліктері бар балаларды қолдаудың 1 мың­нан аса кабинет бар. 9 мың арнайы педагог жұмыс істейді. Педагог-ассистенттер саны 1 мың­­­нан 2,5 мыңға дейін өсті. Ерекше білім қажеттіліктері бар балаларды үздіксіз сүйемелдеу мақсатында «Бөбек» орталығының базасында үздік­сіз инклюзивті білім берудің ұлттық ғылыми-практикалық орталығын құру жұмысы жүргізіліп жатыр.

«Мемлекет басшысының тапсырмасына сай еліміздің барлық өңірінде алғаш рет Психологиялық қолдау орталықтары ашылды. Министрлік тарапынан орта­лықтардың қызметін ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар, штат кестесі, қызметкерлердің біліктілігіне және материалдық-техникалық жарақ­тандыруға қойылатын талаптар бекі­тілді. Қазіргі күні орталықтардың кадр­­мен қамтылуы 68% деңгейінде. Биыл Психологиялық қол­­­дау орталықтары та­­ра­пынан 240 мың оқушы мен олардың от­басына көмек көрсетілді. Олардың 140 мыңы – кәме­летке толмағандар, ал 100 мыңға жуығы – ата-аналар. 2024–2025 оқу жылының басынан білім ұйымдарына Досболlike буллингке қарсы отандық бағдарлама, балалар арасында қауіпсіз мінез-құлық пен дағдыларды дамытуға бағытталған Қауіпсіздік сабақтары енгізілді. Бұл жұмыстардың аясында Балалардың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, олардың цифрлық сауаттылығын арттыруға ерекше көңіл бөлініп отыр. Әрбiр баланың қалыптасуына тікелей ық­пал ететін негізгі тұлға ата-ана екені бел­гілі. Бұл ретте қазіргі ата-ана тарапынан бала тәрбиесінде педагогикалық көмекке сұраныстың бар екенін көріп отырмыз. Сондықтан барлық мектепте алғаш рет Ата-аналарды педагогикалық қолдау орталықтары ашылып, табысты жұмыс атқарылып жатыр. Алдағы жылы ата-аналар комитеттерінің форумын өткізу жоспарда бар», деді министрлік өкілі.

100 мыңнан аса ата-ана жауапқа тартылды

Дөңгелек үстелге қатысқан Ішкі істер министрлігі Әкімшілік полиция комитетінің ерекше тапсырмалар жөніндегі аға инспекторы Абылай Такиров кәмелетке толмағандарға қарсы жасалған қылмыстар үшін жауап­кершілік күшейтілгенін жеткізді. Оның айтуын­ша, біздің ел адам құқына қатыс­ты 60-қа жуық халықаралық шарт­ты ратификациялады, оның 15-і бала­лар­дың құқықтарын қорғау мәселе­леріне қатысты. Қазіргі таңда кәмелетке толмағандарға қарсы жасалған қыл­мыс­тар үшін жауапкершілік күшейтілді. Мәселен, зорлық-зомбылық, жыныстық сипаттағы қылмыстар ауыр қылмыстар санатына ауыстырылды. Енді мұндай әрекеттерге барғандар өмір бойына бас бостандығынан айырылуы мүмкін.

«Балаға зорлық-зомбылық жасаған жақын туыстарға қатысты бөлек норма енгізілді. Бала тәрбиесімен жөнді айналыс­пайтын ата-аналарға қатысты қозғалған қылмыстық істер саны екі есеге артты. Жауапты инспекторлар мектептерді аралап, балаларға қарсы жасалатын бұзушылықтарды анықтаумен айналысады. Патрульдік полиция қызметкерлері көшеде жүрген жасөспірімдерді қадағалауға алды. Қабылданған профи­лактикалық және заңнамалық шаралар­дың нәтижесінде кейінгі 5 жылда жас­өспірімдер қыл­мы­сының тұрақты тө­мендеуі байқалады. 2019 жылдан бастап мұндай қылмыстар саны үштен бірге қысқарды. Биыл да оң динамика сақталып отыр – 6%-ға төмендеген. Бұл ретте негізінен мү­лік­тік сипаттағы қылмыстар жаса­­лады. Мұндай қылмыстарға әдет­те ата-аналардың балалар тәртібін бақы­ла­мауы, адамгершілік тәрбиенің болмауы, сон­дай-ақ жасөспірімдердің бос болуы себеп. Биыл түнгі уақытта балалары үйде болмаған 100 мыңнан аса ата-ана жа­уапқа тартылды», деді аға инспектор А.Такиров.

Оңалту орталығында 3 жасқа дейінгі балалар көмек алады

Қазақстанда жыл сайын 300 мыңнан көп жүкті әйел тіркеледі. Оларды дина­микалық бақылау және бекіту үшін 5 мың­нан аса медициналық-санитариялық ал­ғашқы көмек көрсету объектілері жұ­мыс істейді. Диагностикалық зерт­ха­налық зерттеулер тегін жүргізіледі. Басымдық берілген мәселелер бірінші кезекте ана денсаулығын қорғауға бағытталған. Жүкті әйел – Денсаулық сақтау министрлігінің бақылауында. Бұл туралы Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Ана мен бала денсаулығын қорғау департаментінің директоры Мағрипа Ембергенова дөңгелек үстел отырысында баяндады. Оның сөзіне қарағанда, жүкті әйелдер арасында аурудың өсуі, 40 жастан асқан жүкті әйелдердің көбеюін көріп отырмыз.

«Бұл жасқа қарай әйелдерде бола­шақ­та баланың денсаулығына әсер етуі мүмкін бірқатар патологиялық жағдай байқалады. Сондықтан денсаулықты нығайту, ерлі-зайыптыларды даярлау, дені сау бала туу үшін жүктілікті жос­парлау міндетін қойып отырмыз. 2008 жылы қабылданған тірі туу және өлі туу критерийлері неонаталды көмекті дамытуға серпін берді. Нәресте өлімі шамамен 4 есе төмендеді. Кейінгі 10 жылда елімізде балалар өлімі 40%-ға, нәресте өлімі 65%-ға, неонаталдық өлім 50%-ға төмендеді. Бұл көрсеткіштерді Қазақстанның орнықты дамудың үшінші мақсатының халықаралық индикаторларына мерзімінен бұрын қол жеткізгенін мойындаған БҰҰ қорлары бағалады. Менің ойымша, бұл – еліміздің үлкен жетістігі. Денсаулық сақтау министр­лігі балаларымызға көрсетілетін меди­ци­налық көмектің қолжетімділігі мен сапа­сын одан әрі жақсартуға ниетті», деді М.Ембер­генова.

Денсаулық сақтау министрлігі өкілінің баяндауынша, аталған салада негізгі проблемалардың бірі – даму ақаулары мен тұқым қуалай­тын ауруларға байланысты балалар арасындағы мүгедектіктің өсуі. Мұны анықтау үшін түрлі зерттеу жүргізіледі, бұл балаларға қажетті емдеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Хирургияның дамуы жоғары технологиялардың енгізілуіне байланыс­ты туғаннан бастап күрделі операцияларды, соның ішінде жүрекке хирур­гия­лық процедура жүргізуге жағдай жасады. Түрлі аймақта 68 оңалту орталығы бар. 0 жастан 3 жасқа дейін­гі балалар оңалту көмегі мен қолдау алуға құқылы.