– 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне қатысыпсыз. Ол кезде студент пе едіңіз, әлде жұмыс істеп жүрдіңіз бе?
– 1986 жылы Алматы қаласындағы қазіргі Абылай хан атындағы Әлем тілдер және халықаралық қатынастар университетінің студенті едім. Қарағанды облысының Ақтоғай ауданының тумасымын. 1986 жылы Қарқаралы қаласында қазақ мектебін күміс медальмен бітіріп, оқуға түстім. Ол кезде шет тілдері мамандарын даярлайтын еліміздегі жалғыз оқу орны «ИнЯз» ғана болатын. Сондықтан бұл оқуға ілігу де оңай емес еді. Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында немістер көп тұрды. Неміс балалармен ойнап жүріп, олардың тілін игеріп алғанмын. Яғни өзгелер қиналып, әрең оқуға түсетін институтқа қабылдануым қиындық туғызбады. Сабақ үлгерімім де жақсы еді. Қысқарта айтқанда, Желтоқсан көтерілісіне дейін студент болдым.
– Үлгілі студент Мараттың алаңға шығуына не себеп болды?
Рысбек, Амантай атты екі жігітпен «Целинный» кинотеатрының алдында қазан айында таныстым. Киноға билет таппай, кассадан шығып келе жатыр едім, екеуі жолыға кетіп: «Билет керек пе?» деп сұрады. Өздері ертерек кассадан арзан билет алып, үстіне ақша қосып сатады екен. Бірі АХБК-да (Алматы мақта-мата комбинаты), екіншісі АЗТМ-да (Алматы ауыр машина жасау зауыты) жұмыс істейтін көрінеді. Сол күні киноға бірге кірдік. Амантай мен Рысбекпен таныстығымыз достыққа ұласты.
Бір күні оқу залында отыр едім, әлгі екі досым кіріп келіп, саяси әңгіме айта бастады. Кітапханашы орыс апайдың «шығыңдар» дегеніне қарамай, жастарды жалынды сөздерімен баурап алды. Амантай мен Рысбек: «Сендер шет тілдерін үйреніп жатырсыңдар, өз тілің бірлік үшін, өзге тіл тірлік үшін керек» деп жалындап сөйлегенде, Шет тілдер институтының қыз-жігіттері рухтанып кетті.
– Институт кітапханасында болған бұл оқиға желтоқсан айында болды ма?
– Жоқ, қараша айының басы еді.
– Сонымен, желтоқсанның 17-18-і күндері жұрт алаңға шықты ғой...
– Біз Амантай мен Рысбектермен қазіргі Құрманғазы мен Шагабутдинов көшелерінің қиылысында кездесетін болып, курстастарымды үгіттеп ертіп шығу үшін институтқа кеттім. Бір топта оқитын студенттерден маған Талғардың қызы ғана ерді. Есімі есімде қалмапты. Бізді Бақыт Баймұрзаева атты кураторымыз тоқтатпақ болғанымен, оның сөзін жүре тыңдап, келісілген жерге келдік. Сол жерден Амантайлармен жолығып, одан әрі Абай даңғылына шығып, Пушкин кітапханасына дейін жаяу бардық. Дүрбелең басталғанға дейін жұбымыз жазылмай, алаңда бірге жүрдік.
– Қақтығыс кезінде қандай әрекет жасадыңыздар?
– Ол сәтті мүлдем есіме түсіргім келмейді. Әлі күнге қазақтың қыздарының батырлығына таңғаламын. Жігіттердің намысын қайрап, қасымызда жүрді. Милициялардан әбден қанжоса боп таяғын жеп, алаңнан «Қазақфильмге» дейін әрең жеттім. Белгілі ақын Дәуітәлі Стамбеков ағамыздың шешесі мен менің анам бірге туған. Яғни бөлем еді. Ол кісі «Қазақфильм» шағын ауданында тұратын. Сол үйді паналамасам, ұсталып қаларымды білдім. Есікті Дәуітәлі ағаның әйелі Фарида тәтеміз ашқанда, әлім жоқ, құлап түстім. Жотамнан аққан қан қатып, денем киіміме жабысып қалған екен. Ата-анам алаңдап, мені іздеп Дәуітәлі ағанікіне телефон шала беріпті. Дәуітәлі аға ата-анама аман-есен келгенімді хабарлады да, мені ешқайда жібермей қойды.
– Сосын...
– Алаңда суретке түсіп қалғандардың бәрін ұстап кетіп жатқандықтан, Дәуітәлі ағам мені институтқа жібермеді. Сабаққа бармаған студентті оқудан шығарып жібереді ғой. Мен институттан шығып қалған соң, өзім сұранып, әскерге кеттім. Әскерден 1989 жылы келгенімде Желтоқсан көтерілісіне қатысқандар ақтала бастапты. Сол кезде оқудан шеттетілгендерді қайтадан қабылдап жатыр екен. «ИнЯз»-ға барып, жағдайды түсіндіріп едім, еш қарсылықсыз бірінші курсқа қабылдады. Сөйтіп 1994 жылы неміс тілі мамандығын алып шықтым.
– Осы уақытқа дейін Желтоқсан көтерілісінде көрген-білгеніңізді айтпапсыз. Енді, неге өткен күнге оралып, сыр ақтарғыңыз келіп отыр?
– 1986 жылы Алматыдағы алаңға азаматтық үнімізді естірту үшін шықтық. «Әр халықтың өз көсемі болсын» деген ұранды ту етіп, алаңға бардық. Бірақ сол кезде Алматыда оқыған, жұмыс істеп жүрген қазақ жастарының барлығы көтеріліске қатысты деп айта алмаймын. Мәселен, бізбен бірге оқитын студенттерден екі-ақ адам алаңға барыппыз. Уақыт өте келе, Желтоқсанға қатысушы да, ол оқиғаның көзсіз батырлары да көбейді ғой. Мен солардың өтірігі мен шындығы қатар өрілген әңгімелерін көп тыңдап жүргендіктен, ешкімге Желтоқсанға қатысқанымды айтқым келмеді. Кеш болса да, желтоқсаншылардың талабы орындалды. Соған қанағат етіп, ел алдында еткен еңбегімізді бұлдамай жүре бердік. Бүгін сізге сұхбат беруіме де таныстарым мен достарымның қолқалауымен көніп отырмын. «Желтоқсан көтерілісіне қатысқанымды дәлелдеп, кеш те болса сол арпалысты күндерде елдіктің үнін танытқан жастар ортасында болғанымды дәлелдегім келеді.
Әңгімелескен –
Қанат БІрлікұлы,
«Egemen Qazaqstan»
