Мүмкіндігі мол уақыт

Маңызды жұмыс менмұндалап тұр

Өткен жылы қазанда Ұлттық экономика экс-министрі Нұрлан Байбазаров 2025 жылға қарай ішкі жалпы өнімнің өсуі 5,6%-ға жетеді деген еді. Ал былтырғы қаңтар-қарашада ІЖӨ өсімі 4,4% ғана болды. Жауапты органдар мұны мұнай өндірі­сі­нің төмендеуімен байланыстырды. Экономика ғылым­да­рының докторы Сапарбай Жұбаевтың айтуынша, келген жылдың өз кереметі бар. Дәлірек айтқанда, мүм­кін­дігі мол жылға аяқ бас­тық.

– Келген жылға артар үміт көп. Жа­қын жетіжылдыққа қойған страте­гия­лық жоспарымызға сай, 2022 жылғы ішкі жалпы өнім 230 млрд доллар еді. Соны 2029 жылға дейін 2 есеге таяу көтеріп, 450 млрд долларға жеткізуіміз керек. Алдымызда сондай мақсат тұр. Жету үшін әр жылы 6-7 пайыздық өсім беруіміз қажет. Бірақ пандемия, геосаяси жағдайлар, Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс, Таяу Шығыстағы шиеленіс, мұнай баға­сының төмендеуі, рубльдің құл­дырауы сияқты факторлар өткен жылы да, алдыңғы жылы да ондай өсімге жетуімізге мүмкіндік бермеді. Биыл бел­гілеген межеге жету жолында өсімді кө­теруге ауадай мұқтажбыз. Эко­но­­микалық өсімді 6-7%-ға көтеруге әлеуе­тіміз жетеді, – дейді экономист.

Сарапшы ұзын арқан, кең тұсауға да салынбай, күдер де үзбей, «Біздің қай жерде мүмкіндігіміз көп?» деген сұраққа жауап іздеу керек дейді.

– Энергетика саласын дамытып жатырмыз. Мұны әлі де өркендете беруіміз керек. Яғни электр энергиясы, мұнай, газ, жылу дегендерге мән берсек, өсім айтарлықтай көтеріледі. Екіншіден, Ресейге салынған санкциялардың әсерінен біздің ел транспорттық-логис­ти­калық орталыққа айналып жатыр. Сондықтан Еуропаның Қытайға, Қытай­дың Еуропаға экспорттық тауарларын территориямыз арқылы өткізіп, одан өте көп табыс табамыз. Теміржолдарды кеңейтіп, жаңғырта берсек, көп түсім аламыз. Ауыл шаруашылығы, фармацевтика сияқты салалардың да десі басым болып келеді. Дайын өнімдерді экспорттауды көбейтуге, яғни шикізаттың бағасына байланысты емес өнімдерді көбейтуге, әсіресе ауыл шаруа­­шылығы өнімдерін, тамақ өнім­дерін, ұн, өсімдік майы, ет сияқты өнім­дерді көбірек экспорттауға ден қойсақ, ырысымыз молая түспек, – дейді сарапшымыз.

Экономист Айбар Олжаевтың айтуынша, былтыр экономикалық көр­сет­кіштердің өсуі жоспарға сай болды. Қазақстан қаржыгерлер қауым­дас­ты­ғының (ҚҚҚ) талдау орталығы биыл одан да жақсы болады деп үміт артып отыр. Қаншама кедергіге қарамастан, биыл сауда, байланыс, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылығындағы өсімнің арқасында елдегі ІЖӨ 4%-дан асуы мүмкін. Нақтырақ айтсақ, шикізат өндіруді ұлғайту (97,2 млн тоннаға дейін), ірі инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру 2025 жылы ІЖӨ-ні 4,4%-ға өсірмек. Бұл өсім негізінен былтырғыдай мұнайдан тыс секторды дамыту арқылы келмек. Мысалы, өткен жылы экономика өсімінің 70%-дан астамы өңдеу өнеркәсібі, сауда, ауыл шаруа­шылығы мен құрылыс есебінен қалыптасқан екен. 2025-те осы көрсеткіш жоғарылай түспек.

– Былтыр ауыл шаруашылығында жалпы өнім шығару 13,4%-ға өскен, бұл кейінгі 13 жылдағы ең жоғары көр­сет­кіш. Сол сияқты құрылыс 10,3%, сауда 8,2%, көлік қыз­мет­тері 8,1%, байланыс 5,3%, өңдеу өнеркәсібі 5,3% өсім көр­­сеткен. Жалпы, аталған кезеңде отандық тауарлар өн­дірісі 5%,-ға, көрсе­­тілген қызметтер 4,5%-ға өскен. Бұл өсім инвестицияларға да қатысты, яғни капи­тал­ға салын­ған инвестициялар көле­мі 3,1%-ға артып, 15,8 трлн тең­геге жеткен екен. Жыл санап экономиканың қай сала­сы болсын жақсы өсім көрсетіп келеді, – дейді А.Олжаев.

Бюджет кірісін қалай арттырамыз?

Қытай тілінде «дағдарыс» сөзі екі иероглифтен тұ­рады екен. Бірі «тәуекел», бірі «мүмкіндік» дегенді білдіреді-мыс. Ал «құнды инвестиция­лау» теория­сының негізін қалаған амери­калық экономист Бэнджамин Грэм қаржылық минусты плюске айналдыру үшін дұрыс басқару қажет дейді. Сондықтан сарапшылар мәселеге мән беріп, тезірек шешу жолын табу керек деген пікірде.

Биыл экономикалық тәуекелден де ада емеспіз. Үміт артып отырған жобаларымыздың сын-қатері бір­шама. Қаржыгерлер қауымдастығының талдау орта­лығы негізгі макроэкономикалық тәуе­келдерге бол­жам жасаған еді. Олар­дың бағамдауынша, шикізат баға­­сының төмендігі мен сыртқы фактор­лар­ға жоғары тәуел­ділік теңгені одан әрі әлсіретуі мүмкін. 2024 жыл­дың қоры­тын­дысында елдегі инфляция 8% маңын­да қалыптасты. Қаржы нарығы сарапшылары биыл инфля­­ция 9,5%-ды құрайды деген болжам жасап отыр.

– Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде нарыққа көбірек дайын өнімдер шығару әлеуетіміз шектелуі мүмкін. Себебі ең негізгі нарық – Ресей. Ал көрші елдің бүгінде біздің өнімдерді сатып алуға бюджет мүмкіндігі шектеулі. Сондықтан олар өздерінің тауарлары, қызметтері, бәсекелестігі үшін рубльдің бағамын төмендетуі мүмкін. Сәйкесінше, осы күнге дейінгі тәжірибе дәлелдегендей теңге бағамы өзгеріп сала береді. Солай импортқа тәуелді тауарлардың баға­сы қымбаттайды. Екінші тәуекел – кейінгі кездегі ішкі жалпы өнімнің үлесіндегі мемлекеттік меншіктің көбейіп бара жатқаны. Яғни квазимемлекеттік кәсіп­орын­дар салық төлеудің орнына бюджет ақшасына масыл болып отыр. Мемлекеттік кә­сіпо­рындардың тиімділігі өте аз. Оларды жекешелендірмей, бюджеттегі тапшы­лықты, Ұлттық қордан алатын трансферттерді азайтуға мүмкіндігіміз болмайды. Осыдан келесі бір мәселе шығады: Бюджеттің жылдан-жылға әлеу­меттік бағ­­дарламаларды қаржылан­дыратын мүмкіндігі аза­йып бара жатыр. Неге? Себебі біздің бюджеттің салық­тық түсімдері жетпейді, – дейді экономист С.Жұбаев.

2025 жылғы ең маңызды тәуекел – АҚШ-та тақтатас мұнайын өндірудің ұлғаюына, ОПЕК+ бағаларға төзім­ділігін арттырғанына байланысты шикізат бағасы­ның одан әрі құлдырауы. Мұндай сценарий экономиканың өсуі, сауда балансы, ағымдағы операциялар шоты, бюджет пен Ұлттық қор түсімдері, ұлт­тық валюта бағамы, инфляцияға теріс әсер етпей қоймайды. Расында, былтыр қазына ортайып, салық кем түсті. Ұлттық қордан бұрын соңды болмаған қаражат алынды. Ендігі қор­қыныш – «Биыл да бюджет кірістері толықпай қалса қайтеміз?». Бұл үрейдің үлесі басым. Геосаяси ахуал ушығып, елең-алаң заман болып жатқанда, әсіресе, бюд­жеттік жоспар құрғанда сақ жүріп, саяқ қимылдау қажет-ақ. Экономист Бауыржан Ысқақов мұның бәріне салық жүйесіндегі кемшілік кінәлі дейді.

– Бюджет тапшылығы тақырыбына келгенде ең алдымен салық жүйесіндегі кем­шіліктерді байқап отырмыз. Елі­мізде салық базасы аз, негізгі көлемді белгілі бір салалар ғана толтырады. Атап айтқанда, шикізат экспорт­тай­тын мұнай-газ секторындағы ком­паниялар. Шағын және орта биз­нестің салықтағы үлесі тым аз. Көлең­келі бизнестің үлесі азаяр емес. Кә­сіп­орын­дар қосарланған бухгалтерия арқылы шығынды көбейтіп көрсетіп, салы­ғын азайтып алатын тәсіл бар. Оның үстіне, экономикалық дамудың тежелуі де бюджеттің толықпауына себеп. Баға құлдыраған кезде мұнайдан келетін салық та азаяды. Инфляция әсерінен мемлекеттік жобалардың құны қымбаттады. Кейде түбегейлі зерттелмеген, керексіз жобаларға да ақша кетіп жатыр. Бюджеттік бақылаудың төмен деңгейде екенін аңғарамыз. Қазір Үкімет атқаратын ең басты міндет – салық базасын кеңейту. Ол үшін салық жеңілдіктеріне ие болып келген монополист компанияларды қыс­қар­ту керек. Экономика мұнай секторына тәуелділігінен арылғаны жөн. Одан да дамуға мүмкіндігі бар ауыл шаруашылығы, IT-саласына көбірек қар­жы құйған абзал. Мәселе бюджетті тиімді басқаруға келіп тіреледі, жұмсалу кезінде ашықтық жетіспейді, – дейді экономист.