Біртуар Бөкетов

Біртуар Бөкетов Қазақ КСР Ғы­лым академиясы Химия-металлургия институтының дирек­тор­лығынан кейін Қарағанды мемле­кеттік универ­ситетінің ректоры қызметінде білім сапасын арттырып, абыройлы қызмет атқарғаны ел-жұрт арасында аңыз ретінде тарады.

Университет 1972 жылдың нау­рыз айында белгілі қазақ жазушысы Сәбит Мұқановтың қатысуымен салтанатты түрде ашылып, оның алғашқы ректоры болып Ебіней Арыстанұлы тағайындалған еді. Бір­ден университеттің материалдық-техникалық базасын жасақтап, ғылыми инфрақұрылымды дамытты. Білгір басшы әсіресе химия мен металлургия саласы бойынша еліміздің ғылымы мен жоғары білім беру саласында аянбай еңбегін сіңірді. 1991 жылы университетке Е.А.Бөкетовтің есімі берілді. Қазір «зерттеу университеті» мәртебесін алып, еліміздегі жоғары білім беретін озық білім ордасы ата­нуының түпкі тереңінде алғашқы ректордың ерен еңбегі жатыр.

Академиктің негізгі деген ғылы­ми бағыты химия мен ме­таллур­гия, яғни тау-кен өндірісі еді. Мәселен, халькогендер мен халь­когенидтердің химия­сы мен техно­логиясы, түсті және сирек металдардың гидрометаллургия­сы, мыстың, халькогендердің және халькогенидтердің электрохимиясы, фосфорлы шиізаттарды өңдеу, Орталық Қазақстанның марганец кендерін өңдеу және марганец шлактарын физика-химиялық зерттеу, мышьяк және оның қосылыс­тары­ның химиясы мен металлургиясы, түсті ме­тал­­лургиядағы сорбциялық-экстрак­­­­ция­лық үдерістер жөнінде ғылы­ми еңбектер жазды. Бұлардың дені өн­ді­ріс тәжірибесіне еніп, кәдеге жарады.

Химиялық-металлургия институтында ол ғалымдардың игілігіне түрлі-түсті, сирек және бытыраңқы металдар зертханасын ашты. Өзі сонда жетекшілік еткен тұста молибден, вольфрам, селен және теллур элементтері бойынша көптеген зерттеуін жүргізді. 1965 жылы шахта пештерінде түйіршіктелген концентраттарды күшейткіш күйдіруден өткізу үрдісін алғаш енгізгенін де ел ұмыта қойған. Осы бір таудай еңбегі еленіп, 1969 жылы Ебіней Арыстанұлы КСР Мемлекеттік сый­лығын иеленген еді.

Академик Арыстанұлы универ­ситеттің анорганикалық химия кафедрасын ашып, кейінірек физика­лық химия кафедрасын құрып, өзі басқа­­рып, өзі қанаттандырған Хи­мия-метал­лургия ғылыми зерттеу институты­мен, Қарағанды өндіріс аймағындағы ірі-ірі өнеркәсіп орындарымен ғылыми әрі іскерлік байланысын үзген жоқ.

Ғалым-энциклопедист елдегі ғылыми танымның беделі мен мәр­тебесін жоғары деңгейге көтеріп, теориялық және тәжірибелік зерт­теулерімен химия ғылымы мен өнер­кәсібінің жетістікке жетуіне септі­гін тигізіп қана қоймай, ғылыми мектеп құрды. Бірнеше ізбасар шәкірттеріне жол ашты. Ректор кезінде жұмыс уақытында мүлдем мүмкіндік болмай, шәкірттерімен таңғы сағат жетіде, кейде кешкі тоғызда үйіндегі кабинетінде ғылы­ми жұмысын талқылайтын. Ғы­лы­­ми еңбектердің барлық талап­қа сай жазылуына аса мән бере­тін. Металлургия және химия сала­сындағы барлық ережелерді, заңдылықтарды, математикалық тең­деулерді, басқа да негізгі мәлі­мет­терді түгел дерлік жатқа соға­тын қабілетін көпшілік әлі айтады. Жұмыстан бір сәт бас алып, шәкірттеріне өзінің әдеби жазбалары мен аудармаларын оқып беретін. Тіпті демалыс күндері аспиранттар жа­тақханасына арнайы барып, әңгі­мелесіп, тұрмыстарымен танысып, қи­налған жағдайда жәрдем бере жүріпті.

Академик Зейнолла Қабдолов Ебіней замандасы туралы мынадай ой білдіріпті: «Евней жас кезінен екі тілді жетік білген, алдына қойған мақсатына жетуді көздейтін, сөз бен істің адамы. «Абай жолы» Евней­дің сүйікті кітабы болды, ғалым-жазу­шы Мұхтар Əуезовті барлық əде­биет­ші қауымының ағасы ғана емес, ұстазы деп таныды. Академик Бөкетовтің шығармашылығында сирек кездесетін металл-селенге деген махаббаты өлеңге деген махаббатымен пара-пар, оның біртұтас тұлғасының құпиясы дəл осында еді…».

Рас, қаламгерлігін де ауыз толты­рып айтуға болады. Орыс­ ақын-жа­зушыларының шығармашы­лығын шебер аударған әдебиетші. Сыншы. Жазушы. Мұнысы басқа мақалаға арқау.

Өткен жылы «Біртуар Бөкетов» деректі роман-эссе кітабы Бөкетов университетінің баспаханасынан 1000 данамен басылып шықты. Студент кезінде ғалымнан дәріс тың­дап, өмірлік тағылым алған шәкір­ті, сол ұс­тазының ұлағатты да шер­менде өміріне тағдыр жазуы­мен куә бол­ған инженер-жазушы Медеу Сәрсе­ке дарынды ғалым һәм көрнекті қалам­гердің ғұмыр жо­лын өзіне мәлім деректер мен алуан оқи­ғалар арқылы қайыра жаңғыртты.

Атын иемденген білім ордасы академик есімін әрдайым ардақтап келеді. Алдағы 100 жылдығына орай бірнеше игілікті іс-шараны жоспарлап отыр университет басшылығы.

Қарағанды облысы