Әлемдік энциклопедияға енген Қазақстанның үкімет басшысы

Алғашқы хат 1946 жылы келеді. Мүм­кін жауап болмағандықтан шығар, ­1947 жылы екінші хат келеді. Хаттың маз­мұны – АҚШ мамандары Қазақстан үкі­меті басшысы Нұртас Оңдасыновты әлем­дік деңгейдегі қайраткер деп таныған­дық­тан, энциклопедияға енгізуге келісімін сұ­рап, анкета сұрақтарына жауап беруін өтін­ген.

Бұл – аса маңызды құжат. Осыны тап­қан Алматыдағы мемлекеттік архив қыз­меткерлеріне ризашылығымыз шексіз. Ендігі сұрақ: неге АҚШ мамандары қай­та-қайта Н.Оңдасынов өмірбаянын сұ­рай­ды? Қайраткер бірінші хатқа жауап бер­мегені қалай?

Жауап бермеуі түсінікті. АҚШ пен кеңес одағы арасындағы саяси ахуалға ба­йыппен қараған бағынышты респуб­ли­ка­ның үкімет басшысы өзіне жау тап­қысы келмегені анық. «Бәлкім ол екінші кел­ген хатқа жауап беріп, энциклопедияға ен­ген шығар...» деп қатты ойландық.

Барып біле қоятын жер шалғай. Сол жақта жүрген бір таныстан анықтауын өтініп едік, ол «Оңдасынов енбепті» деп жауап қатты. Бірақ ішкі түйсігіміз бұл жауапқа қанағаттанбады. Ол жақ­та тамыр-танысы, сыйлас әріптесі жоқ Н.Оңдасыновқа қайта-қайта хат жа­зып, өмірбаянын сұраулары тегін емес. 30 мың­ға жуық азаматын «шетелдің тыңшысы», ­т.б. жаламен қырып тастаған, халқын аштық­тан азып-тоздырған республикаға 34 жасында басшы болып келіп, ел басқару­дың озық үлгісін көрсеткен, соғыс жылдары өндіріспен бірге білім, ғылым, мәдениет салаларын жандандырған әділ басшы­ның қайраткерлігін естімеуі, ескермеуі мүм­кін бе? Ендеше, энциклопедияға енуі әбден мүмкін. Осы ой бізді үнемі мазалады.

Жаратқан сәтін салып, таяуда турис­тік сапармен Қатардың Доха аэропортынан әрі 14 сағат ұшып, Нью-Йоркке келдік. Бірден сол қаладағы Қазақстан Республикасының Бас консулдығына бар­дық. Бас консулдың кеңесшісі Мұрат Сазанов мырзаға Мақсатымыз – қай­раткер Нұртас Оңдасыновтың Әлемдік энци­клопедияға енген-енбегенін білу, реті келсе табу екенін айтып, Қазақстан­ның мемлекеттік архивінде сақталған құ­жаттардың көшірмесін және Президент Қ.Тоқаевтың 2024 жылы Нұртас Оңда­сыновтың 120 жылдығына орай құт­тықтау хатын ұсындық. Дипломат бізді жылы қабылдап, тілегімізді орындауға тырысатынын жеткізді.

Дөңгеленген жердің екінші бетіне мұхит асып алғаш келіп тұрған соң, «көр­сек, білсек» деген мақсатпен қаланы аралап кеттік. Арада үш сағаттай өткенде те­лефоным шырылдап, көтере қалсам: «Сәлеметсіз бе, Гүлсім апай? Сізді маза­лап тұрған – Нью-Йорк қаласындағы Қазақ­стан Республикасының бас консулы Рауан Тілеулин. Өтінішіңізді орындадық. Нұртас Оңдасынов Әлемдік энциклопедия­ға еніпті!» деп қуана хабарлап тұр.

Осы сәттегі қуанышымызды айтып жеткізу қиын. Даналар айтады: «Құдай адамға айтарын ішкі түйсік арқылы жеткізеді, ал оны түсіне білу өз байыбың­да» деп. Сол рас-ау дедік. Он үш жыл ел басқарғанда бірде-бір артына жаман сөз қалдырмай, ары да, жүзі де, қолы да таза өткен қайраткер Нұртас Оңдасы­нов­тың әлемдік энциклопедияға енге­ніне, үмітіміздің шындыққа айналғанына ­қат­ты қуандық.

Сәтті сапардан соң елге оралсақ, Вашингтон қаласындағы Қазақстан Рес­пуб­ликасы елшілігінен, нақтырақ айт­сақ, Төтенше және өкілетті елші Ержан Ашықбаев мырзадан электрондық пош­тамызға хат келіп тұр. 1948 жылы шық­қан «World Biographical Encyclopedia»-ның 4778-бетінде мемлекет және қо­ғам қайраткері Нұртас Оңдасынов туралы мәлімет бар екені баяндалып, суретін түсіріп жіберіпті. Біз осы ретте еліміздің АҚШ-тағы елшілігіне риясыз алғысымызды айтамыз.

Енді осы тарихи жарияланымды саралап көрейік. Еліміз үшін күрделі де ауыр жылдары Қазақстан үкіметін дана­лықпен басқара білген, азап көрген халқын тоз-тозы шығудан, ел-жер асып кетпеуден сақтаған, соғыс кезеңіне қара­май ел болашағын ойлаған Нұртас Оң­да­сыновтың қадірін кеңес өкіметінен бұрын АҚШ-тың аңғарғанына қалай риза болмассыз! Жер шарындағы Нобель сый­лығын алғандар, Уинстон Черчилль, Джавахарлал Неру, Махатма Ганди сынды әлемдік деңгейдегі қайраткерлер, АҚШ-тың барша президенттері енген бұл энциклопедияға Нұртас Оңдасынов­тың енуі өзі көп жайтты аңғартпай ма? Жер­дің екінші жартысындағы америкалық­тар 40-жылдары-ақ бағалап, қайраткер­лігін мойындаған қазақ үкіметі бас­шысын ұзақ уақыт өзімізге үлгі, өнеге ете алмағанымыздың сыры неде?

Әлемде қай жағынан болсын алпа­уыт АҚШ елінің барлық жерде елшісімен бірге тыңшысының да жүретіні жасырын емес. Олар қай басшының «қалай демалып, не ішіп, не жеп отырғанына» де­йін бізден артық біледі. «Энциклопедияға Н.Оңдасынов қалай енді?» деген сұрақтың жауабы, біріншіден, оның басты себебі – одақ көлемінде жиі айтылған қайраткер­дің тазалығы мен іскерлігі болса керек. Екіншіден, біздің ойымызша, сол кездегі АҚШ вице-президенті Хенри Уоллестің Қазақстан сапарының нәтижесі. Үкімет басшысы Нұртас Оңдасынов естелігінде: «АҚШ-тың вице-президенті Хенри Уол­лес соғыс жылдары Қиыр Шығыс арқы­лы КСРО-ға келді. Жолшыбай Алматыға тоқтады» дей келіп, халықты аштықтан сақтап қалған егіс даласын, дақылдарды көрсеткенін жазады.

АҚШ қайраткері Хенри Уоллес 1946 жылы «Кеңестік Азия миссиясы» атты кітап шығарады. Бұл кітапты тауып, ондағы мақала маңызын қазақ тілін­де алғаш жариялаған – «Egemen Qazaqstan» газетінің тілшісі Дүйсенәлі Әлімақын. Ол бұл кітапты АҚШ-тың Вашингтон университетінде «Болашақ» бағ­дарламасымен оқып жүргенде сол оқу ор­нының кітапханасынан тауыпты. Ол кітапта мынандай деректер бар:

«...Қарағанды мен Балқашқа сапарымыз кеңестік Азияның болашағын аңғартты. Біз екі қаланы бір күнде, яғни 13 маусымда аралап шықтық. Қытайдың солтүстік-батыс шекарасына жақын Ертіс өзені бар Семейден мың мильдік әуе жолын кесіп өттік. Таң ата көздеулі жерге жеттік, қаладағы кеншілер жұмысына сағат жетіге жету үшін ерте пойызға асыға­тын сияқты... Қарағанды диірменінен шық­­қан ұн майданға жіберілді. Ресейдің қира­ған аудандарында ауыл шаруашылы­ғын қалпына келтіруге де көмектесуде. Семей облысы неміс-фашистерінен ­азат етілген аймақта мал шаруашылығын қалпына келтіру мақсатында 5 вагон жүк, 40 000 бас ірі қараны және 2 000 ферма қызметкерлерін жіберді...

Біз Алматы әуежайында сол кездегі Қазақ кеңестік республикасының прези­дентімен (автор солай деп жазған) таныс­тық. Ол – қазақ, аты – Нұртас Оңда­сынов, оның Алматыдағы жұмыс орны мәскеу­ліктерден гөрі чунчиңдіктерге (Қытайдағы қала) ұқсайды. Онымен бірге екі орыс қызметкері бірге жүрді. Бірі – оның көмекшісі А.П.Загавельев, ал екіншісі – Алматы қалалық атқару комитетінің төр­ағасы П.Г. Орехов.

1939 жылы Қазақ Республикасының жалпы халық саны – 6 000 000 адам болыпты.

Автокөлікпен саялы ағаштармен көмкерілген, тас төселген көшелермен жүріп қалаға келдік. Әр қиылыста жол полицейлері бізге жол белгісін көр­сетіп тұр. Бізге ескі ғимараттар керемет әсер берді: ағаштан жасалған үйлер көп. Орманның арасына орналасқан Қазақстан үкіметіне тиесілі демалыс үйінің алдына тоқтадық. 17 маусымнан 18 маусымға қараған түні сонда қалдық. Жан-жағымыздағы табиғаттың сұлулығы­на көзіміз тояр емес. Жол жиегіндегі бұры­лыстардағы жасыл алқаптар да көздің жауын алады.

Дастарқан басында Нұртас Оңда­сы­новқа сұрақтар қойдым, ол: «Қарағанды металлургия комбинатында жұмыс істейтіндер ескі «диірмендерде» – Маг­нитогорск пен Кузнецкіде арнаулы тәжі­рибеден өтеді. Өзбектер де өздері­нің жұмысшыларын дәл солай жетілдіріп жатыр... Алматыда 1929 жылы небәрі 40 мың адам болған, ал 1931 жылы Ташкент пен Семей арасындағы Түрксіб темір­жолының ашылғанынан кейін халық саны өсе бастады», деді.

«Егер темір жолдар пайдалы қазбалар бар жерлерге дейін созылса, қай маңға жетер еді?» деген сұрағыма Оңдасынов: «Фрунзе, Шымкент, Жамбылға дейін барар еді. Жамбыл – біздің көне қаламыз, 1500 жылдық тарихы бар дейді археологтер. Ташкент пен Самарқанд сияқты ол да бірнеше рет қиратылып, қайта салынды, әр уақытта жаулап алғандар бұл қаланың атауын өзгертіп отырды. Әуелі ол Яны, сосын Әулие ата, Тараз деп аталды. Біз оны ғасыр жасаған қазақ ақыны Жамбыл Жабаевтың есімімен атадық», деді.

...Семей маңындағы қазақ малшылары өз дәстүрлерін әлі ұстанады. Кез келген дала қазағы жылқы бағады, ал олардың сүйікті сусыны – қымыз. Мен қазақтың киіз үйінде қонақ болып, қымыздан ауыз тидім. Осы барыста олармен бүгінгі өмірге деген көзқарастары туралы әңгімелестік.

Бізге Семей облысының әкімі Әбжан Жүсіпов деген қазақ еріп жүрді. «Біздің облыста миллионнан астам мал бар». Кенет бізбен бірге жүрген біреу жылқының бағасын сұрады. «Бағасы сатып алушыға байланысты», деп жауап берді Жүсіпов. «Ең жақсы жылқыларды қызыл армия алады, атты әскерге сатылған жылқының бағасы 700 сом, бұл біздің ең төменгі бағамыз. Ал үкіметке сатылған жылқы 1500 сом...».

Мен мұндағы халықтардың өмір сүру деңгейін көтеру керектігі туралы, онсыз тұрақты бейбітшілікке қол жеткізуге болмайтынынын, т.б. пікірімді ашық айттым.

Келесі күні, 18 маусымда таңертең мен Мәскеуге қайтқалы тұрған АҚШ елшісі Харриманмен қоштастым. Ол маған бұл сапарым оң бастама әкелетінін айтты».

Иә, сол тарихи сапардан бері 79 жыл өтсе де, АҚШ вице-президенті Хен­ри Уоллестің жазбаларындағы әрбір мәлі­мет біз үшін, тарих үшін аса құнды. Оның астарынан сырт көздің Қазақстан шын­дығына қаныққанын, қайраткер Нұртас Оңдасыновтың Әлемдік энциклопе­дия­ға ену жолының табиғи себебі айқын­дала түседі.

Орта Азияға арнайы келіп, оның ішінде Қазақстанның экономикасын, әлеуметтік жағдайын зерттеп-зерделеп, кітап жазған қайраткер Хенри Уоллес сол кезде-ақ қазақ халқының, қайраткерлерінің әлеуетіне сенген секілді.

Қалай болғанда да әлемдік держава­ның КСРО қоластындағы Қазақстан рес­публикасы Министрлер кеңесінің басшысы, яғни премьер-министр Нұртас Оңдасынов­тың басшылық қыз­метіне, дара қабілетіне, кәсібилігі мен халық­шылдығына берген жоғарғы бағасы ХХ ғасырдың 40-жылдары-ақ АҚШ сая­саттану тарихына енгені – елеулі факт. Сондықтан «World Biographical Encyclopedia»-ның 1948 жылғы басылымы тәуел­сіз Қазақстан үшін де маңызды.

Гүлсім ОРАЗАЛЫҚЫЗЫ,

ардагер журналист, нұртастанушы