Арқарлы тауы бүккен құпия: Түркі қағанаты кезіндегі шайқас көрінісі бейнеленген тастың тағдыр-талайы

Осыдан кейін жұмбағын жасырған жартастарды кешенді зерттеу мақсатын­да Алматы облысының қазынасынан қаражат та бөлінген. Содан бергі кезде Талдықорған қаласына таяу жатқан жұмбақ таудан  әлі күнге дейін еш жерде тіркелмеген, зерттелмеген жүздеген ежелгі қазба, жартастарға қашалған мыңдаған сурет табылып жатыр. Мәсе­лен, әйгілі қазақ археологі Зейнолла Самашев та Арқарлы петроглифтерін соңғы кезеңдегі отандық ғылымның ең маңызды оқиғаларының қатарына жатқызады.

Жақында Алматыда бар болғаны 300 тиражбен жарық көрген «Арқар­лы тауының петроглифтері» атты монографияның тұсауы кесіліп, оған танымал тарихшылар, этнографтар мен суретшілер қатысты.

Отандық ғалымдар Арқарлы тауын­дағы петроглиф шоғырларының бірінде ерте түркі қағанаты кезіндегі эпикалық шайқастар бейнеленген деп болжам жасап отыр. Суретте жалаула­рымен ат үстіндегі шабандоздар тобының жекпе-жегі көрсетілген.

«Жақын жерде Түркі қағанатының алғашқы билеушілері – Ашина руының синхронды таңбасы табылды. Демек сахна біздің заманымыздың VII ғасыр­ға жатқызылуы мүмкін», дейді Әлкей Мар­­ғұлан атындағы Археология инс­титутының жетекші ғылыми қыз­меткері, монография авторлары­ның бірі Александр Горячев.

Археологтердің пайымдауынша, бұл түркілердің жужандармен шайқасы – Түркі қағанаты мемлекетінің тууына әкел­ген алғашқы ұрыстың бірі, яки түркі тарихы үшін түркі мемлекеттілігінің басындағы тағы бір, бірақ өте маңызды шайқасы болуы ғажап емес. Қалай десек те, Арқарлы петроглифтері – әлемде теңдесі жоқ біре­гей тарихи ескерткіш. Алайда кескін қиыр­шық тас зауытының жұмысы салдарынан қатты бүлінген, бірақ мамандар болашақта бірнеше шаршы метрді алып жатқан шайқас панносын толығымен қалпына келтіреді деп үміттенеді.

Ал шайқас сахнасы – Арқарлы тау­ында 38 шоғыр түрінде табылған 4 мыңнан астам петроглифтің бүтін бір ескерткіші. Суреттер ерте қоладан (шамамен 4 мың жыл бұрын) XIX ғасырға дейінгі кезеңге жатады. Олар көбіне осы аймақта болған жазба тарихқа дейінгі жанартау кратерінің беткейлерінде орналасқан. Бұл жерден 40-тан астам ежелгі және ортағасырлық қоныс, мыңнан астам қабір (негізінен жауынгерлер) табылған. Александр Горячевтің айтуынша, жауынгерлік жерлеу орындарының көптігі ежелгі дәуірде және Арқарлы ерте түркі дәуірінде маңызды әскери орын, сонымен қатар киелі орын болғандығын көрсетеді.

Арқарлының суреттері үлкен жанр­лық және стилистикалық алуан­дығымен ерекшеленеді. Мұнда қола дәуіріндегі ешкілер мен бұқалардың үшбұрышты бейнелері, скиф-сақ аң стиліндегі үлкен шеберлікпен жасалған суреттер, жыртқыштардың шөпқоректі жануарларды талау көріністері табылды. Бірақ тастағы сурет өнері сюжеттерінің негізгі тобы жануарлар кейпінде бейнеленген, дүниеге әкелуші ананы қастерлеумен байланысты. Аңшылық, шабандоздар­дың көптеген суреті бар. Түркі кезеңі қарулы жауынгерлер мен жалаулы ша­бан­­доздардың суреттерімен сипатталады. Ежелгі түркі (қарлұқтар, қыпшақтар) және қазақ руларының (албан, жалайыр),­ оның ішінде өте сирек кездесетін – мысалы, төлеңгіт әлеуметтік тобының тамғалары кеңінен ұсынылған. Олар түркі тайпалары мен қазақ руларының көші-қон тарихына сәуле түсіреді, орын ауыстыру хронологиясын және Оңтүстік–Шығыс Қазақстан аумағындағы ортағасырлық саяси құрылымдардың шекараларын нақтылауға мүмкіндік береді.

Осы арада Арқарлы ескерткіш­тері 2017 жылы жергілікті тұрғындар Мұратхан Сыдықбеков пен Үсен Құран­бековтің арқасында табылғанын еске сала кеткен жөн. Кешеннің алғашқы зерттеушілері атақты қазақ тарихшы­сы Алексей Марьяшев (1933–2018) пен «Охотники за петроглифами» қауым­дастығының ғылыми еріктілері десек болады. Олар 2017–2021 жылдары өз есебінен Арқарлыға бірнеше рет халық экспедициясын ұйымдастырыпты.

Тарихи орында кешенді түрде зерттеуді Әлкей Марғұлан атындағы Археология институтының мамандары жүргізіп жатыр десек, оның ішінде Ерлан Казизов, Александр Горячев, Татьяна Егорова, Саид Ғалымжанов сын­ды ғалымдардың үлесі мен ізденісі ерен. Әрі бұл зерттеушілер – Археология инс­титуты жарыққа шыға­­рып отырған «Ар­қар­лы тауының петро­глифтері» моно­графиясының авторлары. Зерттеу нәти­желерін дайындауға «Охотники за петроглифами» қоғамының ғылыми еріктілері – Анель Айбасова, Сергей Алексенок, Дмитрий Ананьев, Ерлан Жағы­паров (Степняк), Владимир Тимо­шев­ский және басқалар үлкен үлес қос­қан, ал еріктілердің жетекшісі –моно­гра­фия­ның бірлескен авторларының бірі Ольга Гумирова.

Баспасөз мәслихатында қайталанбас тарихи жәдігердің қалай жойыла жазда­ғанын баяндаған Ольга Гумирова сегіз жыл бұрын Арқарлы ауданы мүлдем зерттел­мегенін, тіпті қорғалмағанына да тоқтала кетті.

Осы арада айта кететін тағы бір жайт: сол кезде танымал журналист Серік Әбікенұлы петроглифтері бар тас­тарды қиыршық тасқа айналдыратын зауыт алаңынан анықтаған еді. Ақиқа­­ты­на келгенде, бірнеше ежелгі тарихи тас­тар осылай жоғалған, құрылыс құрба­нына айналған. Ғалымдар олардың пет­роглифтері ата-бабаларымыздың рухани танымдары туралы ақпарат берген болуы мүмкін деп болжайды, бірақ өкінішке қарай, ол суреттер мәңгілікке жоғалғаны қынжылтады.

Дегенмен, 2018–2021 жылдар аралы­ғында ғалымдар мен еріктілер бұл мәсе­леге қайта-қайта қоғам назарын ауда­­рып, БАҚ өкілдерімен, жергілікті тұр­­ғын­дармен және билік органдарымен кездесіп, біраз жұмыс атқарды. Осы орайда,  Арқарлы петроглифтерін құтқа­руға қазіргі Парламент Мәжілісінің депу­таты Жанарбек Әшімжан мен қоғам қай­раткері Мұхтар Тайжан қосылғанын айту парыз. Нәтижесінде, жоғарыда атап өт­кендей, 2021 жылы археологиялық ке­шенді мемлекет қорғауға алды. Сол сияқ­ты Жетісу облысының тарихи-мәдени мұра­сын қорғау орталығының директоры Ғалымжан Оспанов та Арқарлы ке­ше­­нінің үлкен туристік және ғылыми әлеуеті бар екендігін алға тартып отыр.

АЛМАТЫ