Сұрмерген Сүлейменов

Рас. Біз – Толағай сынды тау қопаратын бір ұлды аңсаған елміз. Сондай Толағай текті ескерусіз оғланның бірі һәм бірегейі – Ыбы­райым Сүлейменов. Ыбырайым­ның батырлығы сонау соғыс жылдары майдандағы сарбаздардың Жамбыл Жабаевқа жазған хатында былай көрсетіліпті:

«Қырағы қырдың қыраны,

Даланың ор қояны,

Таудың жүйрік бұланы,

Немістерді екі жүз,

Отыз тоғыз өлтірген

Сүлейменов Ыбырайым

Қазақтың батыр ұланы».

Әрине, бұл – жыр. Жырға татитын Ыбырайымның жүріп өткен иір-қиыр жолдары не дейді?

Ыбырайым 1911 жылы Сарысу ауда­нының «Қызыл күншы­ғыс» ұжым­шарында (қазіргі Бай­қа­дам ауылы) туған. Соғысқа ат­тан­­­ғанға дейін Жамбыл ауда­нын­да­­ғы Жамбыл МТС-інде трак­тор­ды тізгіндеген. 1941 жыл­дың­ күзінде Жамбыл қаласынан әс­кер­ге шақырылып, Алматыға жө­нелтілген. Онда 100-жеке атқыш­тар бригадасының құрамы­ның 2-батальонында мергендікке шыныққан. Командирі капитан Ф.Ушаков, комиссары капитан Р.Ашкеев бол­ған. Сол кездің өзінде Ф.Ушаков Ыбырайымның батырлығын танып: «Біздің Сүлейменовке ешкім тең келмейді. Отан соғысында қазақта Сүлейменовтен асқан мерген жоқ. Біздің Сүлейменов Кеңес Одағының батыры болады», депті.

Ұстаздан осындай баға алған Ыбырайым 1941–1942 жылдың қысында Мәскеу түбінде қорғаныс шебінде аттанады. Иір-қиыр жолдар... Сүлейменов сапында болған 100-бригада Калинин майданының құрамында Псков облысын азат етуге қатысады. Ондаған елді ме­кенді қан кешіп жүріп азат етеді. Приездово, Дроздово, Тройня, Плеханово және Молоой Туд де­ревнясы үшін болған жан алы­сып, жан беріскен шайқасқа қа­тысады. Осы ұрыста 79 фашисті жер жастандырғаны үшін «Ерлігі үшін» медалімен марапатталады. Великие Луки түбіндегі шайқаста бір өзі 60 фашистің көзін жояды. Осы ерлігі үшін «Қызыл жұлдыз» ордені беріледі. 239 фашистің көзін жойған сұрмергенге арналып, «Фронтовик» газетінің 1943 жылғы 10 наурыздағы саны жарық көреді. Осылайша Ыбырайымның батырлығы бүкіл майданға жария болды. Одан әрі қарай жылжыған батырлар Невель қаласы үшін шайқасады. Осы шайқаста неміс­тің 42 әскерін о дүниеге аттандырып, батыр Ыбырайым ерлікпен қаза табады. Бұл қазан айының 15-і еді.

Ыбырайым батыр туралы де­ректерді қарап отырсаңыз, біраз жайға қанығасыз. Ыбырайымның атына сонау Невель қаласында көшенің аты беріліпті. Ыбырайым­мен қазақтың батыр қызы Мәншүк Мәметова, қазақтың белгілі жазу­шысы Әзілхан Нұршайықов бірге соғысыпты. Оның арпалыс­ты жол­дарының ақтық нүктесі де өзгеше қойылған. Невель қала­сында қазақтың мақтанышы Мән­шүк екеуі бір күнде опат болған. Қай­ғының қара бұлты қазақтың екі аптал азаматының жүзін жапқан. Ажал екеш ажал да бір ұлттың қос мақ­танышын бір күнде алып кеткен. Бұл жөнінде Ахметқазы Була­товтың дерегіне қараңыз:

«1941 жылдың қазан, қараша айларында Алматыда 100-дербес қазақтың атқыштар бригадасы құрылды. Соның 2-батальонының командирі Ф.Ушаков, штаб бастығы О.Сырлыбаев болатын. Марқұм Ыбырайым осы бригаданың снайперлер бөлімінде болды. Жаттығу кезінде командиріміз Сүлейменовті жиі мақтап, «мерген болсаң, Сүлейменовтей бол» деуші еді. Ыбырайым соғыс әдістерін – шабуылда да, қорғаныста да, бар­лауда да дәлдікпен, ақылмен орындайтын. Ол өзі алпамсадай денелі, қызыл шырайлы, көп сөйлемейтін салмақты, мінезі қасындағы жауын­герлерге үлгі еді. Біз­дің бригада Апрельское, По­горелое, Городище, Старица, т.б көптеген елді мекенді басып, жаяу ауыр жорықтарды бас­тан өткерді. 1942 жылдың ызғар­лы күзінде Солижарово мен Ржев арасында майданның алдыңғы шебі жаудың қыстық бекінісіне келдік. 39-Армияның құрамында болдық. Келген бетте 12 елді мекен­нің бекінісін талқандадық. Осы бекіністерді бұзуда Ыбырайым­ның еңбегі көп болды. Пулемет пен жабық зеңбіректерді алға бас­тырмай тұрған кезде оларды дәл­дікпен атып, жаудың көзін жойып батальонға жол ашып отырды. Осыдан бастап, оның ерлігі күн санап арта берді. Екі иығына екі винтовка, біреуі СВТ, біреуі бесатар, оптикалық прибор, екі қап, бірінде оқ дәрі, бірінде керек-жарағы болушы еді. Орыстың сықырлаған сары аязында «өзінің аң аулаған» кәсібімен мергендік есеп кітапшасын толтыра бастап еді. Ол өлтірген жау 50-ден асып кетті, оның ерлігіне «За боевые заслуги» медалі берілді. Марқұмның атағы екінші кіші Сталинград деп аталған Великие Луки қаласы үшін болған шайқаста ерекшеленеді. 15 тәулік­ке созылған бұл соғыста өлтірген фашистің санын 180-ге жеткізді. 1943 жылы ақпан айында Невель бағытына шық­тық. Қазанның 14-інен 15-іне қа­раған түнде біздің бригада Невель қаласынан 15 шақырым қашық­тықта жатқан Изочи станса­сын алуға бұйрық алды. Осы ұрыс­та амал қанша жау снаря­ды­ның жа­рықшағы тиген Ыбы­райым қаза болды. Бұл шайқаста арт­тан көмек жете қоймай, жау біз­ді біраз шығынға ұшыратты. Мәншүк Мәметова сол күні қай­тыс болды. Бірақ оны сол түні жерлей алмадық, мүмкіндік бер­меді. Есіл ер Ыбырайымның де­несін жеке арбаға салып Невель қаласының ортасына жеткізіп зират­қа қойдық. Невель қалалық кеңесі батырды мәңгілік есте сақтау үшін бір көшенің атын берді. 1979 жылы барғанда сол көшенің бойында кездескен адамнан бұл көшенің атының кімге берілгенін сұрағанымызда, «Білеміз, осы қала үшін жанын қи­ған қазақтың атақ­ты мергені» деді. Ал бізді осы соғыс­тан кейін таратып, бригададан ди­­визия жасап, басқа фронтқа ауыс­тырып жіберді. Тарап кеткен соң Мән­шүкке де, Ыбырайымға да «Кеңес Ода­ғының батыры» атағы бері­л­меді. Мән­шүкке 6 айдан кейін М.Ғаб­дул­линнің жоқтауымен батырлық берілді».

Рас, бұл хат та біраз дүниенің бе­тін ашады. Невель қаласында бір бұрылыс пен бір көшенің аты Ыбырайымның атында болуының өзі – мақтаныш. «Кеңес одағының батыры» атағын мемлекет берме­гені­мен, сол тұста жергілікті ха­лық Сүлейменовті құр­меттеп өз қаласынан бір көшенің атын берген. Әлі де құрметтей берері сөзсіз.

Мәншүк Мәметова мен Ыбы­райым Сүлейменовтің ерлігін үзбей насихаттаған жауынгер-жазушы Әзілхан Нұршайықовтың Жеңістің 50 жылдығы қарсаңында жазған бір мақаласын оқып отырып, жеңісті жақындату жолында қасықтай қанын, шыбындай жанын аямай жаумен шайқасқан кешегі ересен ерлерді еріксіз еске алдық. Солардың көбінің есімдері көмескіленіп бара жатқаны белгілі. Ыбы­райым сияқты 239 фашисті жал­ғыз өзі жайратқан қазақтың қас батырының өзіне лайықты «Кеңес одағының батыры» атағын ала алмай кеткеніне ішіміз удай ашыды. Өйткені дәл осы атаққа қырған жауы жүзге жетпеген талай жаяу әскер ие болыпты. Оған көз жеткізу үшін 1987–1988 жылдары Мәскеудің әскери баспасынан жарық көрген «Герой Советского Союза» деген екі том­дықты ақтарып шықса­ңыз жет­кілікті. Мысалға:1) Артемьев Иван Тимофеевич. Руский. Пулеметчик. Огнем своега пулемета уничтожил более 30 солдат и офицеров пр-ка (І томның 78-79 беттері); 2) Ар­хипов Василий Степанович. Руский. Пулеметчик. При отражении контракаки пр-ка уничтожил несколько десятков гитлеровцев (І томның 81-беті); 3) Белоусов Павел Александрович. Руский. Автоматчик. Уничтожил несколько вра­жеских солдат (І томның 146-­бе­ті), 4) Блажкун Андрей Федо­ро­вич. Украинец. Стрелок. В руко­паш­ной схватке уничтожил несколько гитлерцев (І томның 146-беті).

Қанша булықсаңыз да шындық – осы. Соңғысынан өзгесі – пулеметші мен автоматшылар. Жалғыз оқты снайпер винтовкасына қарағанда бұл қарулардан жау­ға оқты қарша боратуға болаты­нын ескерсеңіз, сұрмерген Сүлейменовтің ерлігі көз алдыңызда биіктей беретіндей. Осы көңілге қаяу түсірген олқылық­тың орнын 2022 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тол­тырып, батыр Ыбырайым Сүлей­меновке «Халық қаһарманы» ата­ғын бергізді.