Дәстүрлі жиынға төрағалық жасаған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Мен жаппай цифрландыру мен жасанды интеллектіні барлық салаға кеңінен енгізу мәселесіне үнемі назар аударамын. Қазір қай елдің жаңа технологияларды өз пайдасына жарата алатыны, қай елдің көш соңында қалатыны анықталып жатқан шешуші кезеңге қадам бастық», деп атап өтті. Сондай-ақ Мемлекет басшысы цифрландыру және жасанды интеллект мәселелерімен жеке өзі айналысып жатқанын айтып, бұл мәселе тікелей бақылауында екенін жеткізді.
Келелі кеңес аясында Ұлттық құрылтай мүшесі және еліміздің ғылыми қауымдастығының өкілі ретінде «Білім және ғылым» секциясының жұмысына қатыстым. Онда сарапшылар білім мен ғылым саласындағы реформаларды жетілдіру, ЖОО-лардағы кадр тапшылығын жою, өңірлік ғылым орталықтарын дамыту, ғылым мен өндірістің байланысын арттыру, жасанды интеллект технологияларын енгізу мәселелерін талқылады. Осы орайда қазақ тілін заманауи ғылым тіліне айналдырып, ЖИ технологияларын жетілдіруде ұлттық бірегейлікті сақтау, ақпараттық жүйелерде мемлекеттік тілдің үлесін көбейту туралы ұсыныс-пікірімді ортаға салсам деймін.
Қазіргі цифрландыру дәуірінде еліміз ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтауда, әсіресе ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы кезінде күрделі мәселелермен бетпе-бет келіп отыр. Өйткені ағылшын тілді және батыстық мазмұнға бағытталған жаһандық цифрлық платформалар ұлттық мәдениеттің маргиналдануына әсер етеді.
Сарапшылардың пікірінше, қазақ тіліндегі ресурстар бүкіл интернеттің 0,1 пайызынан азын алып жатыр. Қазақтілді интернет кеңістігінің 10 жылдағы деректері бойынша сайттардың тек 5,6 пайызында қазақ тіліндегі контент болса, 12 пайызы ақпаратты ағылшын тілінде жариялайтынын көрсетеді. Өзге тілдегі ақпараттардың интернетке ену деңгейі 90 пайыздан асатындықтан, бұл теңгерімсіздік миллиондаған пайдаланушылар үшін ана тілінде ақпараттың қолжетімділігін айтарлықтай шектейді. Қазіргі заманғы жасанды интеллект технологиялары, соның ішінде GPT, LLAMA, Deepseek және Gemini қазақ тілін толық өңдеуге бейімделмеген. Бұл олардың ғылымда, бизнесте және білім беруде тиімді қолданылуына кедергі келтіреді. Осы жағдай цифрлық теңсіздікті күшейтіп, жастардың ұлттық дәстүр мен құндылықтарға қызығушылығын төмендетеді. Аталған үрдіс мәдени мұрамыздың құнсыздануына және ұлттық бірегейліктің әлсіреуіне әкелуі мүмкін. Сондықтан алдымен бірқатар маңызды мәселені шешу қажет.
Бірінші. Қазақ тілі мен дәстүрлі мәдени құндылықтардың цифрлық кеңістікте мардымсыз деңгейде ұсынылуы. ҚазҰУ ғалымдарының зерттеу нәтижелері бойынша, интернеттегі қазақ тіліндегі контент аз және қазақ тілін өңдеу мен талдау үшін заманауи ақпараттық технологиялар жеткіліксіз. Осының салдарынан ағылшын тілді және батыстық мазмұндағы жаһандық цифрлық платформалардың үстемдігі белең алып тұр. Сонымен қатар шетелдік контенттің агрессивті кеңеюіне байланысты жастардың мәдени дәстүрлерге қызығушылығы төмендеп барады. Бұл жағдай цифрлық мәдениет саласында мемлекеттік қолдауды және стратегиялық реттеуді қажет етеді. Осы мақсатта цифрлық кеңістікте қазақ тілі мен ұлттық мәдени мұраны ілгерілету бойынша жаңа бастамалар енгізілуі керек.
Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «ЕQ»
Екінші. Қазақ тілін өңдеу және талдау үшін ЖИ технологияларының аздығы білім, ғылым және бизнестің тиімділігін төмендетеді. Жасанды интеллект ауыл шаруашылығы мен медицинадан бастап, менеджмент пен білім, ғылым салаларына енгізіліп жатыр. Қазірдің өзінде Төртінші өнеркәсіптік революция және оның жаһандық еңбек нарығына әсері туралы көп айтылып жүр. IBM мәліметтері бойынша алдағы үш жылда әлемде жұмысшылардың 40 пайызы ЖИ салдарынан мамандықтарын ауыстыруға мәжбүр болады. Басты артықшылық технологиямен толығымен алмастырылған адамдар емес, смарт жүйелермен үйлесімді жұмыс істей алатын білікті мамандарға беріледі.
Жасанды интеллект бізге күнделікті тапсырмалардан арылуға мүмкіндік береді. Бірақ оқу бағдарламаларын байыпты қайта қарауды және жаңа дағдыларды дамытуды талап етеді. Елімізде қазірдің өзінде ЖИ науқас түрлерін диагностикалау, мұнай өндіруді басқару және қоршаған ортаның ластануын болжау үшін қолданылады. Бірқатар университетте: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, т.б. жоғары оқу орындарында ЖИ бойынша білім беру бағдарламалары құрылды. Алайда республикада интеллект технологияларының қарқынды дамымауы қазақ тілінің жеткіліксіз бейімделуіне байланысты болып отыр.
Үшінші. Сандық платформалардың батыстық мазмұнға бет бұруы ұлттық мәдениет пен ана тіліміздің аясын тарылтады. ЮНЕСКО деректері бойынша, бүгінде интернет мазмұнының 50 пайыздан астамы – ағылшын тілінде. Нәтижесінде, дамушы елдердің жергілікті тілдері мен мәдени материалдары ақпараттық кеңістіктің 2-5 пайызынан аспайды. Қазақстанда онлайн-платформалар мен әлеуметтік желілердің айтарлықтай бөлігі ұлттық контентті насихаттауға арналмаған. Бұл бірте-бірте жастардың қазақ мәдениетіне, салт-дәстүріне, тіліне деген қызығушылықтың жоғалуына әкеп соғады.
Бірқатар әлеуметтік зерттеудің нәтижесі бойынша, еліміздің рухани кеңістігінде музыка, кино, әдебиет, өнер салаларында батыстық үлгілер басым. Жергілікті контентті дамытуға кедергі келтіретін ірі онлайн платформалар мен іздеу жүйелерінде қазақ тілінің болмауы, жасанды интеллект пен ұсыныс алгоритмдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерге бейімделуінің шектелуі жергілікті авторлар мен жобалардың танылуына кері әсер етеді.
Мәдениет және БАҚ саласындағы сарапшылар халықтың 60 пайызға жуығы интернеттегі ағылшын тілінің үстемдігі ұрпақтар арасындағы мәдени алшақтықты ұлғайтып, ұлттық бірегейліктің сақталуына қауіп төндіреді деп есептейді.
Төртінші. Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы жағдайында ұлттық бірегейлікті сақтауда күрделі міндеттер бар. Цифрлық сервистердің, мобильді қосымшалардың және жаһандық платформалардың қоғамның күнделікті өміріне жылдам енуі ақпаратқа қолжетімділікті кеңейтіп қана қоймай, мінез-құлық пен құндылықтар жүйесінің жаңа үлгілерін қалыптастырды. Сарапшылардың пікірінше, ұлттық бірегейлікке IT-алыптардың стандартты ұсыныстар жүйесі көбінесе шектеулі қазақ тілді сегментті ығыстырып тастайды.
Сонымен қатар ЖИ деректер базасында қазақ тіліндегі толыққанды, сапалы мазмұнның болмауы салдарынан ұлттық дәстүрлер мен құндылықтар жастар арасында кеңінен насихатталмайды. Ақпараттық қауіпсіздік пен деректерді қорғау тетіктерінің жоқтығы, жаһандық корпорациялардан Қазақстанның мәдени ерекшеліктерін ескеруді талап ететін нақты нормативтік құжаттар мен стратегиялардың болмауы жаппай батыстық мазмұнның жүйесіз таралуына алып келеді. Салдарынан қазақстандық жастардың 70 пайызға жуығы ағылшын тіліндегі ресурстарды «әмбебап» және маңыздырақ деп санайды.
Осы қиындықтарға қарсы тұру үшін үкімет пен қоғамдық институттар реттеуші стандарттарды енгізуге ұмтылып жатыр. Қазақстандық ЖИ технологияларын дамыту, жергілікті мамандарды даярлау, қазақ тілінде ұлттық деректер жинағын құру жаһандық ақпараттандыру дәуірінде «цифрлық тәуелсіздікті» қамтамасыз етуге бағытталған.
Қазір сапалы қазақтілді ресурстар аз, ұлттық мәдени дәстүрлерді цифрлық қолдау әлсіз, сондықтан жастар шетелдік платформаларды тұтынады. Осы сын-қатерлерге қарсы тұру үшін орталықтандырылған мемлекеттік шаралар қажет: ЖИ-дің жергілікті шешімдерін әзірлеу, ұлттық деректер жинақтарын құру, қазақ тілді контентті қолдау, жаһандық цифрлық кеңістікте қазақ тілін аударуды автоматтандыру үшін машиналық аударма және сөзді тану жүйелерін әзірлеу, қазақ тілін дауыстық көмекшілерге, чат-боттарға және білім беру платформаларына біріктіру, оның қолжетімділігін арттыру және күнделікті қолдануда танымал ету.
Цифрлық ортада мәдени қатысуды нығайтуға көмектесетін жергілікті мазмұн мен ұлттық құндылықтарды насихаттайтын мамандандырылған ұсыныстар алгоритмдерін құру керек. Бұл орайда мәдени мұраны цифрлық мұрағаттау, тарихи құжаттардың, қолжазбалардың, өнер туындыларының және ауыз әдебиетінің AТ арқылы жасалған сандық мұрағатын ұйымдастыру қажет. Кең аудитория үшін мәдени құндылықтарға қолжетімділікті қамтамасыз ететін виртуалды мұражайлар мен тарихи ескерткіштерді 3D реконструкциялау, қазақ тілін, тарихын және этнографиясын оқуға арналған интерактивті білім беру қосымшаларын әзірлеу керек. Сондықтан жергілікті мәдени контексті ескере отырып, әлеуметтік желілерде және цифрлық медиада алға жылжытатын алгоритмдер мен мазмұнды басқарудың ұлттық стратегиясын әзірлеу маңызды.
Сонымен қатар мемлекеттік тіл мен мәдениеттерді сақтауға бағытталған жасанды интеллектіні этикалық пайдаланудың әлемдік стандарттарын әзірлеуге белсенді қатысу – уақыт талабы. Қазақ мәдениетінің жаһандық цифрлық кеңістіктегі ұстанымын нығайту үшін мәдени мұра және цифрлық дипломатия саласында түркі елдерімен және халықаралық серіктестермен бірлескен ЖИ жобаларын құру қажет. Бұл шараларды жүзеге асыру ұлттық бірегейлік пен қазақ тілін сақтап қана қоймай, белсенді түрде дамытуға, оларды заманауи цифрлық технологияларға біріктіруге және елдің тұрақты мәдени, экономикалық дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру, қазақ тілінде жасанды интеллект құру, ақпараттық жүйелерде мемлекеттік тілдің үлесін көбейту, ана тілін жаңа әдістермен оқыту мәселелеріне басымдық береді. Университет ғалымдары бұл бағытта жемісті еңбек етіп, ауқымды жобалармен айналысып жатыр. Былтырдан бері ҚазҰУ ғалымдары «Қазақ тілін және технологиялық прогресті қолдау үшін үлкен тілдік модельді (LLM) құру» мегажобасын іске асырып жатыр. Қазақ тілінің заманауи тілдік моделін құру бағытындағы жобаны ҚазҰУ, Назарбаев университеті, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы, Ақпараттық және есептеу технологиялары институтымен бірлесіп орындауға кірісті. Университет мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру, ғылым саласы ретінде дамыту, жасанды интеллект жүйесін енгізу бағытындағы жұмыстарды жүйелі жалғастыра береді.
Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің басқарма төрағасы-ректор
