«Бұл жәдігердің биіктігі 16,5 см, диаметрі 36 см және қабырғасына араб ғарпімен «Ұлы сұлтанымыз әл-малик әл-ашраф жеңімпаз Қайтпай» деп жазылған» дейді астаудың фотосын алғаш рет өткен жылы жарық көрген «Шеркес мәмлүк сұлтандары» атты кітабында жариялап, көпшілікке таныстырған шығыстанушы ғалым Қайрат Сәки.
Жоғарыдағы туындыда айтылғандай ортағасырлық мысыр тарихшысы Ибн Ийастың жазуы бойынша, Қайтпай Мысыр жеріндегі қырық бірінші түркі, он бесінші шеркес сұлтаны. Жарықтық 1416 жылы дүниеге келіп, 1496 жылы бақиға озған. Сұлтанның түп-тұқияны хақында шам алып зерттеген мәмлүктанушы Қайрат Ұзақпайұлы, бұл сұлтанның түбі түрік, соның ішінде қазақтың кіші жүз құрамындағы шеркес тайпасының жұрнағынан дейді.
Қайтпай да өзінен бұрынғы Бейбарыс сұлтан сияқты 13 жасында Мысырға құлдыққа сатылып кетеді. Оны атақты Шақмақ сұлтан сатып алып, мәмлүк жасайды. Кейін бас бостандығын алып, жауынгерлік рухының арқасында 1468 жылы таққа отырады. Үзбей 28 жыл билік жүргізеді.
«Қайтпай сұлтан бүкіл өмірін құрмет пен молшылықта өткізді. Бек атанып, сұлтан болғанға дейін басқалар сияқты қамауға алынып, кісенделіп абақтыда жатқан емес, жер аударылған емес. Ақылды, мемлекеттік істерді білетін. Әр затты орнына қоятын, асықпай шешім қабылдайтын ақылды билеуші болды. Өзі өте бай болғандықтан мемлекет қазынасына қол сұқпай, билеуші ретінде елеулі қайырымдылық шараларын жасай алды» деп жазады сол дәуір тарихшылары.
Қайтпай сұлтан өз билігі кезінде Мекке, Мәдина, Иерусалим, Дамаск, Алеппо, Александрия, Каир қалаларында 230-ға жуық өнер ескерткіші бой көтеріпті. Солардың жұрнағы әлі бар. Атап айтар болсақ, Иерусалим мен Газада салдырған субұрқақты медресе ғимараттары бүгінге жетсе, 1481 жылы Мәдинадағы пайғамбар мешітінде орын алған үлкен өрттен кейін, бүлінген мешітті Қайтпай сұлтан жаңадан салдырып, үстін 72 шағын күмбезбен көмкерген. Мешітке кіріп-шыққандарды бақылау үшін бұрынғы 24 есікті жауып, 4-ақ есік қалдырған. Онымен қоймай пайғамбар зиратының үстіне үлкен күмбез тұрғызады. Кейін үлкен күмбезді жасыл түспен боятады.
Сонымен қатар мешіттің төрт бұрышына мәмлүк стилінде төрт мұнара жаңадан орнатады. Осы төрт мұнараның бірі «Қайтпай мұнарасы» деген атпен әлі күнге аман тұр. Мұнараның бұзылмауына себеп, тағаны 10 метр тереңдікте құйылған екен.
Өз заманында «патшалардың патшасы» деп дәріптелген Қайтпай сұлтан Мысыр мемлекетінің экономикасын тұрақтандырады. Осман империясымен сауда байланыс ісін дамытты. Қайтыс болған соң мүрдесі өзі салдырған Каирдегі солтүстік мазарға жерленеді.
Қайтпай сұлтанның артында мұра болып қалған жәдігерлері көп. Жоғарыда айтқанымыздай, марқұмның мыс астауы Ыстанбұлдағы Түрік және ислам өнері музейінде тұрса, қылышы мен байрағының айшығы Топқапы сарайының қару-жарақ мұражайында сақталған. Ең бағалы сыйы – сұлтан өз қолымен жасатқан мінбері Мәдинадағы пайғамбар мешітінде тұр.
