«Алаш» тарихи-зерттеу орталығының деректеріне сүйенсек: «Бұл жерде аты аталып отырған Шеген бабамыз Кіші жүздің көп биінің бірі ғана емес, әз Тәукенің бас әзіреті, сопы Әзиз Мүсірәлімен бірлесе отырып, жан-жақта жүрген барша жетірудың басын қосып, Жайық бойына топтастыра, жақындатып жүрген тұлға».
Ел аузындағы шежіреге үңілсек, Шербұға (Шеген би) бабамыз – жағалбайлыдан шыққан, осы тайпаны тұтастырушы Мелде бидің ұрпағы. Бұрынғылардан «Елді ел еткен Мелде би» деген сөз қалған. Ал оның бесінші ұрпағы Шеген бидің уақытында жетірудың тайпаларын біріктіру, қазақ хандығының ішкі, сыртқы саясатын айқындау мәселелері алда тұрды. Жетіру жұрты Тәуке ханмен келісе отырып, қазақ жерінің солтүстік-батыс жағын қаптаған орыстардан, татар-башқұрттардан қорғаймыз деп, қасиетті Жайықтың басы Жамантаудан бастап, сонау Елекке дейін екі жағын ала орналасады. Сол кездегі жетірудың Тәуке ханнан алған жері, қазіргі Башқұртстан, Батыс Қазақстан, Ресейдің Орынбор, Ақтөбе, Қостанай, Челябі облыстарымен шектеседі.
Тәуке хан Қазақ Ордасына 1680 жылы билікке келген. Демек Шеген бидің ел ісіне араласуы осы жылдан немесе 1652 жылы қаза болған Жәңгір хан тұсынан басталады деп жорамалдауға болады. Ескі шежіреге үңілсек, Шеген би 80-90 жылдай өмір сүрген. Оның өмірге келген мезгілін XVI ғасырдың аяғы, не XVII ғасырдың басы деп болжам жасаймыз.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Аманжол Күзембайұлы 2008 жылдың 26 тамызында шыққан «Қостанай жаңалықтары» газетіндегі «Қоғамға қызмет ететін әділ би» деген мақаласында былай дейді: «Би халықтың ашық дауысымен сайланған. Егер ол тура жолдан тайқып, халық сенімсіздік білдірсе, онда оған адамдар барып шағынуды қояды және биліктен шеттетіледі. Атақты Шеген би аумалы-төкпелі, түсініксіздеу мезгілде өмір сүрген. Күрмеуі қиын күрделі мәселенің шешімдерін алдына келіп жүгінушілерге тауып беріп отырған. Әсіресе, жер дауына байланысты байыпты пікір білдіруден айнымаған. Ол кезде жазғы жайлау, қыстау, сосын мал суару үшін қажет өзен, көлдің жағалауын жанжал шықпайтындай етіп бөліп беру керек болған. Әр руға, тайпаға бөлінген жер ағайын арасында алауыздық, не өкпе тудырмаған. Бұл Шеген бидің шеберлігі мен оның әркімге тартпайтын шыншылдығын көрсетеді». Аталған автордың «Тарих өз өлкеңнің тарихынан басталады» деген тағы бір мақаласында: «Шеген би өз мезгіліндегі ең ауыр сұрақ – шекара белгілеу мәселесімен айналысқан. Кім біледі, осы кезде қалай боларын, егер ол кезде бұған жанашырлықпен, шыншылдықпен, елін сүйгіштікпен қарамаса. Орыстар қазақ жерін көбірек алып қалу үшін Шеген биге алтын алқа, алтын жүзік, алтынмен көмкерген шапан, қылыш беріп, шекараны қайта қарасын деп уәкіл жіберген. Сонда, Шеген би оған: «Алтыннан алқа, жүзік тағатын қатын емеспін, қылыш алатын жауынгер емеспін, шапан жабатын сұлтан емеспін», деп сыйлықтарын қайтарып жіберген. Одан кейін Шеген биді ұстап алып, қамап көндіруге тырысқан. Көп ұстай алмайды, себебі атақ-даңқы бүкіл алты алашқа белгілі, артында сұрауы бар. Босатып жіберген, бірақ ердің қасын, қанжығасын улап аттандырған. Содан уланып Шеген би қайтыс болған. Шеген биді, сол кездегі қазақ хандығының орталығы болған Түркістанға, қазақтың ардақты адамдарының қасына жерлеуге алып шыққан екен, бірақ сүйекті бұзылып кететін болған соң, басқа жерге жерлеген», деп баяндайды.
Аласапыран замандарда Шеген бидің ұрпақтары, бабасының берген антын сақтап қалуға тырысқан. Мысалы, «Алаш» тарихи-зерттеу орталығының «Қазақ ру-тайпаларының тарихы» деген кітабының V томы 2-кітабының 34-бетінде былай көрсетілген: «Тотай батыр, жоғарыда аты аталып кеткен Шеген бабаға (Шеген биге): «Берген сертіне адал болу үшін, ондаған жылдар бойы, Елек-Жайық-Үй өзендерінің бойындағы ұзындығы 2000 шақырымға жуық қазақ шекарасын қорғауға ат салысқан батыр», деп баға берген. Сонан соң, қай шекара қалай қорғалғаны көрсетілген. Арасында 90 жылдай уақыт өтсе де антқа берік қазақ батырлары, соны қасық қаны қалғанша орындауға тырысқан. Бұл Шеген бидің төртінші ұрпағы еді. Олай болса, бабалардан қалған елдіктің шебі ешқашан бұзылмасын.
Баянғали ҚҰЛТАЕВ,
өлкетанушы
Ақтөбе
