Көршінің көлін толтырдық
Үлкен теңіз бен кіші айдынның арасын бөліп тұрған Көкарал бөгеті бой көтергелі шегінген Аралмен бірге ғайып болған көлдер толып, байырғы қоныста тіршілік жанданып еді. Алғашқы жылдары-ақ атакәсіптен қол үзіп, төңкерілген қайығы қаңсып қалған 2 мыңнан астам балықшы теңіз төсіне қайта шыққан еді. Бірақ кейінгі жылдар бедеріндегі су тапшылығынан Кіші Аралға түсетін көлем азайып, ауқымына 27 млрд текше метр су сыйдырған айдын алаңы кішірейе бастады. Дегенмен кейінгі 2 жылда теңізге құяр су молайып, оның көлемі қазір 22 млрд текше метрден асып тұр. Депутат өз сауалында теңізді жобалық көлеміне жеткізуге бір реттік 5 млрд текше метр су қажеттігін айтады.
«Айдынды қалыпты деңгейде ұстап тұруға жыл сайын 2,5-3 млрд текше метр көлемінде су керек. 2020 жылы Арал теңізіне 1 659 млн текше метр, одан кейінгі жылы 1 194 млн текше метр, 2022 жылы тіпті 816 млн текше метр ғана су түскен. Тек 2023–2024 жылдары ғана су көлемі молдау болыпты. Әсіресе вегетация кезеңінде дария арнасының суалып қалуы аймаққа қиын тиіп отыр. Соған қарамастан, кейінгі жылдары Өзбекстанда орналасқан Арнасай көлдер жүйесіне көп көлемде су жіберіліп келеді. Осыдан екі жыл бұрын су тасқынының алдын алуға 500 млн текше метр жіберілсе, былтыр жоспарлы түрде 692 млн текше метр тасталды. Қаңтар айында өткен Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы су қатынастарының барлық бағыттарында ынтымақтастықты тереңдету бойынша ұсыныстар әзірлеу жөніндегі бірлескен жұмыс тобының отырысында Арнасайға 1 542 млн текше метр су жіберу туралы келісім жасалғаны белгілі. Бүгінде келісімді көлемнің орындалғанына қарамастан, Арнасайға су жіберу әлі жалғасып отыр», деді депутат.
Ақпан айында Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы Қызылорда өңіріне жіберіліп жатқан су 100, ал наурызда 200 текше метрге дейін азайған. Халық қалаулысы мемлекетаралық су шаруашылығын үйлестіру комиссияларында Арал теңізін толтыру мәселесін басымдық ретінде қарастыру қажеттігін айтады. Өйткені дария арнасындағы судың аздығынан кейінгі төрт жыл қатарынан суаруға бекітілген лимит қайта қаралып келеді. Мұның соңы күріш егісінің көлемін қысқартуға мәжбүрлеп отыр. Күріш егілмеген топырақтың сорға айналып, түкке жарамсыз болып қалатынын кешегі тоқсаныншы жылдар тәжірибесінен жақсы білеміз. Сол жылдары ауыспалы егістіктің 46 мың гектары айналымнан шығып қалған еді. Үкіметтен Арнасайға су жіберуді дереу тоқтатып, Шардарадан төменге тасталатын судың көлемін 650 текше метрге жеткізуді сұраған депутаттың айтары осы.
Су – біздікі, жер – көршінікі
Есте жоқ ескі заманда пайда болып, айналасы қырық жылдың ішінде жер бетінен ғайып болған теңіз туралы жергілікті өлкетанушы, су шаруашылығы инженері Әлібек Сабырбаевтың жаңа кітабы қазір баспада жатыр. Ұзақ жыл осы мәселені түбірлей зерттеген ақсақал істі дұрыс жоспарласа, ұлы теңізден қалған ұлтарақтай Кіші Аралды санаулы жылда-ақ толтыруға болатынын айтады.
Қырық жыл бұрын КСРО Министрлер кеңесінің «Арал теңізі ауданындағы экологиялық және санитарлық ахуалды түпкілікті жақсарту жөніндегі шаралар туралы» арнайы қаулы қабылдауына сол тұста облысты басқарған Еркін Әуелбеков ықпал етіпті. Қайраткер зардабы анық сезіле бастаған теңіз тақсіреті туралы айтудан қаймықпаған деседі. Айтып қана қоймапты, шегінген теңізді көзбен көріп, зиянын сезініп отырған жергілікті жұртты әлеуметтік қорғаудың бастамасын жасап кетіпті.
«Біздің басты қателігіміз – теңіз тағдыры таразыға түсіп тұрған сәтте Мелиорация және су шаруашылығы министрлігін таратып жібергеніміз болды. Осыдан кейін-ақ сала мамандарын даярлаудан мән кете бастады. Ортақ судың бойында отырған басқа мемлекеттер бұл мәселеге барынша мән берді. Қазір осы судың бойында
3,5 млн гектардан астам суармалы жер бар. Халық саны жыл сайын өсіп, су керісінше азайып келеді. Біз де қам жасамасақ, ертең сан соғып қаламыз. Қазір министрлік құрылды, бірақ көрші мемлекет өкілдерімен мәселені тең дәрежеде талқылай алатын маман жоқ. Біз мұнай мен газдың соңында жүргенімізде көршілеріміз су саласында бізден әлдеқайда озып кетті. Мысалы, Өзбекстанның 25 жылда дария бойына қандай құрылыс салғанын талдап-таразылап беретін ешкім жоқ бізде. Олар тіпті дарияға құятын майда өзендердің бойына 80-ге жуық қойма тұрғызған деп естиміз. Біз «Сағадағы су, етектегі у ішедінің» кебін киіп отырмыз. Бұлай жалғаса берсе, алдағы 10-20 жылда осы күнімізге зар болып қаламыз», дейді ардагер.
Ауқымына 5 млрд текше метр су сыйғызған Шардарадан артық көлемді Арнасай арқылы Айдаркөлге жіберу бұрыннан бар тәжірибе. Тіпті 1969 жылы апаттық жағдайдағы суқоймасынан ойпатқа 21 млрд текше метр жіберген кезіміз болған. Осы арқылы талай мәрте етектегі елді топансу қаупінен аман алып қалғанымыз да ақиқат. Қазір ауқымы 44,5 млрд текше метрге жететін алып көлдегі судың 80-90%-ы Шардара арқылы түседі.
Көзіміздің қарашығындай Кіші Аралдың жағдайы қазіргідей болып тұрғанда осы Айдаркөлді су реттегіш есебінде пайдаланудың жолын іздеуіміз керек. Көрші мемлекет мамандарымен келіссек, сорғы арқылы Айдаркөлдегі суды 15 шақырымдағы Шардараға қайта айдау қисынға соғатын шаруа. Бұған қаражат та көп керек емес, тек қуатты cорғы сатып алсақ болғаны. Оларға қажетті электр энергиясын Шардара су электр стансасынан алуға болады. Кезінде салынған «Ертіс-Қарағанды» каналы бойында сорғы стансалары арқылы су 450 метрге көтерілетінін ескерсек, бұл жұмыстың еш қиындығы жоқ. Тек мәселені жан-жақты қамтыған келісім керек. Осы арқылы Кіші Аралға жылына 3-5 млрд текше метр су беруге болады.
«Аралға Торғай мен Есіл өзендерінен су тарту жобасы кезінде көтеріліп, қазір қайта қолға алына бастады. Сөз жоқ, жақсы бастама. Бірақ жоба құны өте қымбат. Қаржы табылып, жүзеге асырыла қалған жағдайда саланы жақсы білетін мамандар керек. Оның қасында Арнасайды су реттегіш ретінде пайдалану әлдеқайда тиімді. Тағы да айтамыз, бұл жерде «су – менікі, жер – сенікі» деген ұстаным төңірегіндегі келісім керек», дейді Әлібек Сабырбаев.
Ақсақал қазір теңіздің екі жағынан Қарақұм мен Қызылқұм қусырып келе жатқанын айтады. Осы күнгі екі аралық 83 шақырым болып тұр. Егер екі алап бірігетін болса, ұшқан құстың қанатын талдыратын алып шөл пайда болатын күн алыс емес.
«Су тапшылығының артуы – Орталық Азия мемлекеттеріне ортақ мәселе екендігіне назар аударған Мемлекет басшысы оны үнемдеуге назар аударуды қадап айтты. Бізге осы мәселеге әлі мән бермей келеміз. Бүгінде мамандардан «күріш егілмесе, жер сортаңданып кетеді» дегенді жиі естиміз. Бұрын күріштік суы қашыртқы арқылы алыстағы жайылымдық алқаптарға жіберілетін. Кейінгі 30 жылда оның жолын тазалаған ешкім жоқ. Топырақтың тұздануының басты себебі осы. Ауыл шаруашылығы мен Су ресурстары және ирригация министрлігі кеңесе отырып, осыны қолға алса жөн болар еді. Дария бойына егілетін күріш аумағын ғылыми негізде азайтып, оның орнына суды аз қажет ететін дақылдарды енгізген дұрыс», дейді су саласының ардагері.
Ұзақ жыл ізденген маман Су ресурстары және ирригация министрлігі Кіші Аралды толтырудың бас жоспарын жасау керек деген ой айтады. Былтырғы еліміздегі су тасқыны салаға салғырт қарағанымызды көрсетіп кетті. Осыдан да ардагер тоспалар мен гидротораптардың техникалық қауіпсіздігін ғылыми сараптамадан өткізу қажет деп санайды.
Үнемдесек, үлестен қағылмаймыз
Осы мәселе туралы су ресурстарын реттеу, қорғау және пайдалану жөніндегі Арал-Сырдария бассейндік инспекциясының басшысы Зейнулла Қазтоғановтың пікірін сұрадық. Инспекция басшысы бұрын бұл шара қауіпсіздік мақсатында атқарылғанын айтады. Мысалы, 2003 жылы Шардараға жоғарыдан 27 млрд текше метр су келген. Бұл еліміздің ортақ судан алатын екі жылдық үлесінен асады. Жаңағы ұшан судың 5,2 млрд текше метрін Арнасайға тастап, Қызылорданы аман алып қалдық. Кейін өзімізде «Көксарай» су реттегіші салынып, көрші мемлекетке тәуелділігіміз азайды.
«Жалпы, Сырдария алабындағы жылдық қоры 37 млрд текше метр болып есептелетін судың біз жыл сайын 12 млрд текше метрін алып отырмыз. 2023 жылы оның көлемі 13 млрд 413 млн текше метрге жетті. 499 текше метрі Арнасайға кетті. Былтырғы үлесіміз 17 800 млн текше метр болды, оның 691 миллионын Айдаркөлге құйдық. Қазір көрші мемлекеттің көздегені – Рамсар конвенциясына ену. Ол үшін Арнасайға жыл сайын 1 млрд текше метр су керек болады. Оның есесіне олар жазда бізге тиісті суды жеткізіп беруге бейілді. Бірақ бұл мәселе жөнінде әлі келісім жасалған жоқ», дейді инспекция басшысы.
Кейінгі жылдары жаз айларында болжанған суды ала алмай қиналғанымыз рас. Болжамды көлемнің жартысынан астамын ғана алған кезіміз аз емес. Былтыр 3,7 млрд-қа болжам жасап, нақты түскені 4,8 млрд текше метр болды. Вегетация кезінде теңізге құяр су көлемін болжамға жеткізе алмаған кезіміз де көп. Бес жылдан бері былтыр ғана суару маусымында теңіз айдынына 977 млн текше метр су жетіпті.
Су тапшылығын болдырмаудың бір жолы – технологияны дамыту. Бізге көрші Түркістан облысы суармалы 522 мың гектардың 10 пайызға жуығын тамшылатып, жаңбырлатып суару әдісіне көшірген. Бес-алты жылда оның көлемін 200 гектардан асыруға талпынып отыр. Біздің өңірдегі былтырғы көрсеткіш – 4,4 мың гектар. Биыл бұл екі есеге өсіп, 2030 жылға қарай 50 мың гектарға жетіп қалмақ.
Қалай болғанда да теңізді құтқаруға бағытталған алғашқы қадам нәтижесінде пайда болған Кіші Арал тіршіліктің көзі ғана емес, аймақ экологиясының жақсаруына сеп болып отырған алып айдын. Кезінде қайта тірілген теңізбен бірге жағалауындағы жұрттың үміті оянып еді. Көксарай су реттегіші берілген сәттегі мамандардың «енді Кіші Арал айдынын жыл сайын орта есеппен 2 млрд текше метр су толтырып тұрады» деген есебіне де қуана қол соққанбыз. Сондықтан да оның амандығы бәрімізге керек. Ел көкейінде «Кіші Арал кемеріне келсе екен» деген тілек бар. Осы жолда жасалып жатқан жұмыстармен қатар, жанашыр жұрттың ұсыныс-пікірлері де ескерілсе дейміз.
ҚЫЗЫЛОРДА
