Қолыма Мәшһүрбек Аманжолұлы деген кісінің артында қалған балалары шығарған “Өсиет” атты өлең кітабы тиді. Өзінің дүние салғанына отыз жылдан аса уақыт өткен көрінеді, ал бүгінде көзі тірі болса, жүз жасаған жандардың қатарын толтырғандай екен. Бірақ пәнидегі дәм-тұзы ертерек таусылғанмен, өмірдегі өнегесі мен өлең сөзінің ғұмыры ұзақ болатынына ол кісінің азды-көпті мұрасымен танысып, шаңырағының туын жықпай ұстап отырған Гүлжиһан апамен һәм ұрпағымен әңгімелесе келе, көңіліміз сенгендей, көзіміз жеткендей, әдемі әсерге бөлендік. Кітаптың ашылар бетінде аруақ аунатып айтылған бір-екі жылы лебіз де біздің Мәшекеңе деген қызығушылығымызды арттыра түсті десек, артық емес. Мәшекең қырық жылдай мұғалім, соның ішінде жиырма жылдай мектеп директоры болып, талай ұрпақты тәрбие тезінен өткізген ұлағатты ұстаздықпен тіршілігін толымды етіпті. Сонымен бірге тумыс-табиғатынан дарыған өлең-жырды кәсіп пен нәсіп қылмаса да, өмір бойы сыр ашар жан серігіне, мұңдасар жұбанышына айналдырғанын аңғарамыз, қайда жүрсе де домбырасын қолдан тастамағанын, бұл кісі бірер ауыз ән шырқамай, жанынан жұптап суырып салып өлең айтпай, мәжіліс сәні келмегенін байқаймыз. Осы қасиеттеріне орай әрі тағдырдың жазуымен жыр алыбы Жамбыл Жабаев пен замана бұлбұлы Кенен Әзірбаевтың жақын тұтқан, жақсы көрген шәкірті болады.
Майданға аттанып бара жатып: “Қош енді, Отар, Қордай – өскен елім, кір жуып, кіндігімді кескен жерім” деп өлеңдетіп жазғанындай, Мәшһүрбек әуелі өнерпаз ағасы Кененмен елдес, ауылдас. Қазақтың ән-жырының ұшпағына Кенекеңдей біртуар дарынды шығарған Ұмтыл атты ұлағатты, қордалы да қатпарлы ауылдың тумасы. 1909 жылы дүниеге келіпті, яғни Жамбылды іздеп тапқан, хатшысы болған қайраткер ақын Әбділда Тәжібаевтың құрдасы. Әкесі Аманжол ескіше оқыған молда, онан соң үш сайлау бойы болыс, кейінірек би болыпты. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, нашарға көп болысқан, халыққа сыйлы, әділетті адам болса керек. Сөйткен әке жаңа өкімет орнап, заман өзгеріп жатқан 1922 жылы, қазылы қария кезінде дүние салады. Сонда 13 жастағы Мәшһүрбек әкесіне дауыс айтқанда үш ауыз өлең жазып қосады.
Барасың, әкем, қайда мені тастап?
Қасыңда әлім кетіп тұрмын қақсап.
Тентектік талай істі көрсетсем де,
Реніш етпеуші едің ешбір жасқап.
Ауызға алыныпсың бала жастан,
Жасынан ел қорғауға араласқан,
Ел-жұртың әділетті деп айтушы еді,
Аруақты, қатарынан ақылы асқан деген жолдар сөзімізге дәлел.
Ақындық пен әншілікке аздап құдай берген қабілеті бар, оның үстіне алдында Кенендей маңдайы жарқыраған үлгі бар. Десе де соның бәрі қызды ауылдың маңайын күзеткен жастық-мастық дырдуының, көкпар шаңының астында қалып бара жатқанын байқаған жақын ағайы Қапасбек Егізбаев оны 19 жасында 8-ші ауылдық кеңес төрағасына хатшы етіп алғызады. Әр іске икемді қағылез жігітті келесі жылы шақырып алып аудандық атқару комитетінің жауапты хатшылығына ұйғарып отырса, Кедей ауылдық кеңесінің төрағасы: “Бұл бидің баласы” деп жамандап, әлгі қызметке алғызбай қойыпты.
Осыған қамыққан Мәшһүрбек хатшылықты тастап, мұғалімдікке ауысады. Қолында білім туралы ешқандай құжат болмаса да, оқу бөлімі қабілетіне қарап мектепке қабылдайды. Осылайша қырық жылға созылған ұстаздық еңбек жолы басталады. Әуел тұстағы халықты жаппай сауаттандыру науқанына да белсене қатысады. Мұғалім болғаннан бастап өзі де асықпай мұқият дайындалып, педагогикалық училищені бітіреді. Ал КазПИ-де сырттай оқып, жоғары білім алып шығуы кейінірек, соғыстан кейінгі жылдарда.
Соғысқа дейінгі кезеңдегі атап айтарлық жағдай сол, 1935 жылдан бастап атақты ақын Жамбылдың ауылында мұғалім болып, бала оқытады. Ақындық өнерімен, басқа жастардан өзгеше сал-серілігімен ұлы ақынның ілтипатына ілінеді. Жәкеңнің балалары Алғадай, Тезекбаймен дос болады. 37-нің сүргіні шарықтап, әркімдер ұсталып жатқан шақта Жәкең күнде таңертең келіп терезесін қамшысының сабымен тықылдатып: “Әй, қасқарау, амансың ба, қалайсың, барсың ба?” деп елден ерекше Мәшһүрбектің амандығын біліп, тек содан кейін ғана көңілі тынышталып, ары қарай жүріп кетеді екен. “Қасқарау” дегені – сол кездегі дағды бойынша руының атымен атағаны. Қалай десек те, Мәшһүрбек Жамбыл ауылында сыйлы болады. Жәкеңнің өзі бас болып ел іші той-томалағынан, алқалы жиынынан қалдырмайды. Мейлі, қайда барсын, қашан болсын, мәжілістің гүлі – Мәшһүрбек. Олай болатын себебі, Кененге іні боп келетін бұл қасқарауыңыз әрі ақын, әрі әнші. Домбырамен ән де салады, күй де тартып береді, өлеңді суырып салып та айтады. Сөйтіп жүріп, Мәшһүрбек Жәкеңнің баласындай боп кетеді, сол ауылдағы ең талапты әрі сүйікті шәкірті атанады.
Жәкеңнің әсерімен болар, әрі сол уақыттағы кең тараған дәстүр бойынша жиын-тойларда қыз-жігіттің қайымдасып айтысу салтымен Мәшһүрбек те мұндай сәттерде сөз атасын өлтірмеген. Кегенде Гүлбаршын деген қызбен, Жамбыл ауылындағы Айжан, соғысқа аттанып бара жатқанда Шу стансасында кездескен Меруерт деген келіншектермен іштегі шерді тарқата сырласып айтысқан көңіл наздары әлі күнге дейін әдемі тартымдылығын жоғалтпаған. Сол заман суретін елестететін, Мәшһүрбек пен айтысушы келіншектердің тағдыр жайынан әртүрлі сыр ұшығын суыртпақтайтын, қағазға хатталып сақталған осынау айтыстардың қай-қайсысы да кеңірек сөз етіп, бажайлай талдауға тұрарлықтай. Бірақ оған мақаламыздың көлемі көтере қоймас. Тек “Қайтейін, алыстадың Мәшһүрім-ай, Көрік едің ақ отаудың басқұрындай” деген Айжан келіншектің арманды сөздерінен жігіт сұлтанының сұлбасын танитындаймыз. Ал Шу стансасында, пойыз бір сағатқа тоқтаған уақыттың тығыздығы мен жердің тарлығына қарамастан тамаша да сирек айтыс үлгісі туған. Бұл айтыстың соңында Мәшһүрбек:
“Ой салып алау сәтің, көздің құрты,
Қымбатты ер жігітке елі-жұрты.
Жеңіспен кездесерміз кешікпей-ақ,
Шара жоқ бұзылмасқа жаудың шырқы.
Қош-сау бол, құрбым Меруерт, жолыққанша,
Кім білсін созыларын соғыс қанша?
Көңілімде сақталарсың ұмытылмай,
Есен-сау қайта айналып тоғысқанша”, – деп ерге тән сабыр-толғамды парасатпен түйіндесе, Меруерттің:
“Қош болғың, қол бұлғадым сасқанымнан,
Абырой арылмасын бастарыңнан.
Жас бөбек қолды байлап жібермей тұр,
Болмаса қалмас едім қастарыңнан”, – деуінен ер жігіттің соңынан соғысқа бірге еріп кетуден тайынбайтын қазақ әйелінің өжеттігі мен елжандылығы өрттей қаулап елес бергендей. Біздің пайымдауымызша, Мәшһүрбек Аманжолұлының жоғарыда аталған сөз сайыстары қазақтың ақындар айтысы антологиясынан орын алуға хақылы һәм лайықты деуімізге әбден сияды.
Мәшһүрбек өлеңдерінде оның өмір жолының іздері сайрап жатқандай. Әкесіндей боп кеткен Жамбыл тәтесінің ұлы Алғадаймен 1942 жылы бір лекте майданға аттаныпты. “Алындым армияға январьда, Табиғат медет бергін шыбын жанға”. Мұндағы “табиғат” дегені “құдайым” деген сөз. “Тамыздың 11-інде бұйрық келіп, Жүргізді Алматыдан жанның бәрін”. “Мәскеуден аттың басын бір-ақ тарттық, Бабушкин қаласынан орын таптық”. “Майданға қарашада жақын бардық, Жауменен белдесуге жақындадық”. “Белдестік қарашаның отызында, Халық үшін қан майданда түстік сынға. Оқ тиіп үш жерімнен жараланып, Күндізгі сағат 5-те қайттым тылға”. Бұдан соң санрота, төрт айдай госпитальда жатып, тағы да майданға қосылады. “Басылар жаудың тасып асқандығы, Тентектің өрге аспайды қастандығы. Төлейді бар бейнетті соғыстағы, Мәңгілік халқымыздың бостандығы”. Майдандағы қазақ жасының өршіл де өрелі ойы осындай. “Ұстап ап шолушысын жүрген аңдып, Босатып жау қолынан Киевті алдық. Штабқа қаз-қатар тізген бойда, Тұтқынды қолға түскен айдап бардық”. “Польшадан қу немісті қуып шығып, Босаттық орталығы Варшаваны”. “Ашылды әшкере боп былықтары, Қираттық Данцигтегі группаны”.
Мәшһүрбек майданда бойкүйездікке бой алдырмайды. Сергек. Ширақ. Арттағы елін де ұмытпайды. “Ел-жұртым дұғай сәлем барлығыңа, Болмайды жауға намыс алдыруға!” деп бір түйеді. “Сағындым ел-жұртымның кәрі-жасын, Ағайын, аманбысың, қарлығашым?”. Ел мен жеріне сағынышты сәлем жырлары толассыз жазылады. Бірақ та “Қайтпаймын жау қамалын бұзып бермей, Отанның шекарасы түзіктелмей, Талқандап жауды қуып Берлинге шек, Қолыма Жеңіс туын іліп келмей”. Мәшһүрбек бұл сертіне де жетеді.
От кешіп жүрген Мәшһүрбектің 1944 жылдың 5 мамырында жазған “Кенен Әзірбаевқа майданнан хат” атты сағынышты толғау жыры үлкен жүректің ұлағатты сырындай. Үшбу өлең хатты: “Ассалаумағалайкүм, Кенен аға, Жүйріксің нағыз шешен сөзге дана” деп бастап, асыл ағаның көркем дауысы майдандағы бауырларының құлағында жүргенін кішілік ізетпен жыр етеді. “Ақынсың әнге шебер, сөзге кемел, Тілеулес көп достарың киген шинель”, “Алтынның қолда барда қадірі жоқ, Дәл сіздей туа бермес ер өнерлі”, – деп өзі өмір-өлім ортасында жүрсе де Кенекеңдей сирек туар саңлақтың қадіріне жете білуінің өзі неткен өнеге, неткен ғажап.
Әкесіндей болған Жамбыл тәтесі дүниеден өтті деген хабарды естігенде 1945 жылдың 4 шілдесінде баласы Тезекбайға көңіл айту өлең хатын жолдайды. “Иманды болсын атаң, Тезекбайым, Балқытқан шешен еді сөздің майын” дей келе, “Шақырған ел ұранын ақсақал ед, Қалғай-ды арт жағында аруағы” деп үлкен ой айтып, игі тілек қосады.
“Жәкеңнің өзі өлгенмен, сөзі өлген жоқ,
Жақсының батасын ап көгерген көп.
Орнын бас талаптанып, Тезекбайым,
Арттағы мирасқор сен көңілге тоқ.
Сайраған сандуғаштай шешен еді,
Бақыты қартайғанда еселенді.
Істеген еңбегіне разы боп,
Шақырып қос орденді көсем берді”, –
деп, жыр алыбының асқар биігін, әдебиеттегі орынын дұрыс та дәл пайымдай білген сұңғылалығын аңғартады.
Қырық бестің қарашасында құдай тілегін беріп туған елге, Отарға оралады. Жаудан елдің кегін алып келеді. “Сағынған ел мен жерін ұлың келді... Халқымның орындадым тапсырмасын” деп баян етеді. Ауылдан төрт жарым жыл көз жазып, жырақ жүрген Мәшһүрбек сөйтіп, аяулы мектебімен қуана амандасады, жасынан еңбек еткен қасиетті ордасына қайтадан қадам басады. “Жинақтап тәрбиелік шараларды, Шашын сипап, бетінен сүйе бердім, Көптен тыс сағынғаннан балаларды”... Осылайша жаңадан жарқын өмір бастайды. Бірінші жары қайтыс болып, екінші әйелі көп опық жегізген Мәшһүрбек Отардағы темір жол бойының №29 мектебінде өзімен бірге мұғалім боп жүрген жас бойжеткен Гүлжиһанмен көңіл жарастырып, бастарын қосады. Бұл Гүлжиһанның өзі Кененге аталас қарындас болып келетіндіктен, ардақты ағамен бұрынғыдан да жақын араласып, екі үйінің бірі болып кетеді. “Момынның тұқымысың берекелі, Ағаңыз ақын Кенен ел ертеңі”. Жас жары Гүлжиһан ұзағынан сүйіндіріп, мерекелі қызық дәурен сүргізді, өзі айтқандай, өмірлі бөбектерді бірге тәрбиелесіп, өзінің де, өлеңінің де бағын ашты. Сол қырқыншы жылдардың аяғында Мәшһүрбек ағаның алдынан оқыған Кенен атаның қызы Төрткен бүгінде Мәшекеңнің сол кездегі келісті сыр-сымбатын, зифа қасиеттерін, ұстаздық ұлағатын, кейінгі жастарға көрсеткен әсерлі өнегесін сүйінішпен еске алады.
Мәшһүрбек одан соң дәм жазып отбасымен сонау Семейдің Жарма ауданының Жалғызтөбе ауылындағы мектептің жағдайын көтерісіп, төрт-бес жыл басқарып еңбек жасайды. Бірақ соғыста алған жаралары бар, денсаулығы нашарлауына байланысты 1954 жылы Жалғызтөбеде бауыр басып қалған дос-жарандармен қимай қоштасып, дәрігерлердің кеңесімен Алматы іргесіндегі Қаскелең ауданына қарасты Ұзынағаш стансасына ат басын тіреп орнығады. Осындағы бастауыш мектепті қолға алады. Жылма-жыл бала саны көбейгесін қол қусырып қарап отырар Мәшекең бе, ата-аналармен сөйлесіп, аудан мен облыс басшыларының табалдырығын тоздырып жүріп, әуелі жаңа мектеп үйін салғыздырып, мектепті сегіз жылдыққа жоғарылатады. Кейін осында совхоз орнағанда бала саны күрт көбейгенде мектеп директоры Мәшекеңнің қамшылауымен орта мектеп ашылады. Ынтымақты мұғалімдер ұжымын жасақтап, үлгілі білім ордасына айналдырады. Алпысқа толып мектеппен қоштасқанда: “Көп тентектің түзедім көзқарасын, Баулыдым болашақтың бел баласын” депті. Бұл да рас еді. Қазіргі ел тұтқасын ұстап отырғандар қырық жыл ұстаздық еткен Мәшекеңдердің шәкірттері емес деп кім айтар. Иә, “Еңбек еттім 40 жыл – аз ба, көп пе? Көп айтыстым өмірмен жекпе-жекте. Ғалым бопты шәкіртің десе біреу, Қуанамын жеткендей төбем көкке” деген ұстаз ақынның шынайы жан сыры шынымен де көңілімізді толқытқандай.
Сонымен, 1969 жылдан бастап: “Жас жетті, денсаулық жоқ, демалайын, Тапсырып ендігіні Гүлжиһанға” деп Мәшекең мектебімен мұңая қоштасса да, өмірде оптимист болады. Бойдағы сырқатына бой бермейді. Уайымды маңайына жолатпайды. Ауыл-аймағының тіршілігінен қол үзбейді. Ақылман ақсақал, ел ағасы болады. Ескі жолдас өлеңі мен домбырасы өзінің ғана емес, жұртының да көзайымы бола береді. Абзал азамат Шәріпжан Шатенов басқарған “Күрті” кеңшарындағы келелі істерге қуанып, оның он жылдық тойына сүйінішті жыр толғайды. Енді бір сәт сол кездегі Алматы облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы, арқалы азамат Асанбай Асқаров Күрті ауданына келгенде: “Мүбәрак жайлы болсын келгендерің, Сіздерсіз мият тұтып сенгендерім. Көз салып көмегіңді беріп қайтсаң, Тілейді тілеуіңді жүрген жерің” деп елдегі өрен-жаранның атынан өлеңдете қарсы алғаны да біраз жайды аңғартса керек. Енді бірде Ұзынағаштағы ұқыпсыздықтарды сын садағына алып: “Өсер ел, өсек пенен аяңды қой, Сіздерге керектісі ақыл мен ой” деп ақсақалдық насихат айтуы Мәшекең жырында жағымды жарасым тапқан.
“Көп көрген тарих сынын қазақ халқы, Жайылды шетелге де атақ-даңқы”, “Алматы анамыздай туған жерім, топтады маңайына қазақ елін”, “Үстінде астананың желбірейді, Қазақтың аспанға өрлеп елдік туы” деп келетін сонау кеңес кезіндегі отаншыл, қазақшыл шумақтары, Қазақстаны мен ару Алматысын мақтан тұтқан рухы биік өлеңдері Мәшһүрбектің ақындығын да, азаматтығын да, ұлтжандылығын да айғақтап тұрғандай. Ал, “Өсиет” атты ұзақ ғақлия толғауынан кәдімгі үлкен Мәшекеңнің – қазақтың қазыналы данагөйі Мәшһүр-Жүсіп атамыздың ұлы сарыны құлағымызға келгендей болады.
“Жақсының сөзі балдай тамшылаған,
Жүйрікте баға болмас қамшылаған.
Жаманның лас жүрегі тазармайды,
Суындай ескі құдық аршылмаған.”
Иә, ағамыз Мәшһүрбек атын текке алып жүрмеген екен. Жамбыл тәтесінің 125 жылдығында елден ерек қуанып:
“Жасыңнан жұртқа мәлім ақын даңқың,
Келтірдің сұлу сөзбен жырдың шартын.
Алыбы көркем сөздің деп атанып,
Тарихта мәңгі қалды Жамбыл атың.
Отанның сайрандадың алқасында,
Өнерден өрен жүйрік шаршасын ба?
Жайылды асыл сөзің шартарапқа,
Жырыңды сүйген халқың арқасында”, –
деп үдемелете шалқып, шабыттана жырға қосып Шығыс Гомерінің шын шәкірті екенін тойға жиылған қауымға осылай бір өрнекті өлеңмен білдірген екен.
Ал, Мәшһүрбектің өзінің алпыс жылдығында Кенен ағасы қызығын бөлісіп, түнімен домбырасын қолдан тастамай өлең айтып, мәртебесін өсіргенін бүгінде Гүлжиһан апай елжірей еске алады. Кенекең дегенде Мәшекеңнің де шығарда жаны бөлек болыпты. Ағаның ауылы Кировқа бір барғанында:
“Көркейген Киров колхоз ауылдарың,
Жиналған неше түрлі ұлт қауымдарың.
Келгенше қайта айналып кім бар, кім жоқ,
Есен-сау қош болыңдар бауырларым.
Сыйлаңдар Кенекеңді ренжітпей,
Қария қадірменді ауылдағың”, – деп өлеңмен аманат айтуы бауырмал ізгі жүректің лүпілін қапысыз сездіргендей. Кенекеңе арнаған өлеңдерінің өзі тұтас бір цикл дерлік. “Ақындық атаңыздан ауысылған, Жібектен әуеніңнің бауы ысылған” деп өзі де әдемі өлеңнің зерін ызып жіберетін тұстары аз емес. Саңлақ дарынның 1974 жылдың жазында арқа-жарқа бүкіл ел боп атап өткен 90 жылдық тойына су жаңа “Жигулидің” рөліне үлкен ұлы Дүйсенді отырғызып, жары Гүлжиһанды қасына, кенжесі Қанатты алдына алып Кировке елдің алды болып қолтығына қанат байлағандай аңыратып жетуі қандай десеңізші. Сондағы:
“Өнердің шаң тимеген Құлагері,
Сен де бір арнасы кең жыр әлемі.
Ассалаумағалайкүм, асқақ дауыс,
Жамбылдың қайталанбас мұрагері!” –
деп соқтырған Мәшекеңнің өзінің жыры да неткен асыл еді. Аға Кененді қазақтың мәртебесіне балаған, қасиетті домбырасын айналып-толғанған жүрегі неткен әзіз еді. Сол әзіз жүрек содан бес жыл өткенде соғуын тоқтатып еді.
...Қазір, міне, Мәшекеңнің “Өсиет” деген кітабын парақтап отырмын. Сексеннің жетеуіне келген Гүлжиһан апайдың сандығында сақтаулы әдеби жазба мұрасы бұдан әлдеқайда көп көрінеді. Өткен жылдың желтоқсан айында қыздары Светлана мен Гүлнафистің мұрындық болуымен Алматының Чехов атындағы кітапханасында ұстаз ақын Мәшһүрбек Аманжолұлының 100 жылдығына орай еске алу кеші болып өтіпті. Жамбылға шәкірт, Кененнен сарқыт болған Мәшекеңнің кейінгіге қалдырған сөзі ұзақ жасайтынына деген сенім менің көңіліме де берік ұялағандай.
Суретте: Мәшһүрбек бәйбішесі Гүлжиһанмен;
Ұлы Отан соғысының отты жылдарында (оң жақтағы Мәшһүрбек).
