КАСПИЙ БЕКІРЕСІ ҚОРҒАУҒА ЗӘРУ

Ол үшін балық аулауға мораторий қажет Құқық қорғау органдарының браконьерге қарсы күрес ашқалы біраз жылдың жүзі ауды. Елбасының өзі де браконьерлермен қарқынды күресті ұдайы назарында ұстап отыр. Брако­ньер­лік әсіресе, Жайық-Каспий су бассейнінде белең алып тұр. Тұйық су қоймасы саналатын теңіздің қазақстандық бөлігінен ілуде біреуі болмаса, қазақстандық браконьерлерді топ-тобы­мен ұстау әзірге мүмкін болмай отыр. Кері­сінше, теңіздің Қазақстандағы бөлігіне Каспий маңындағы елдердің браконьерлері емін-еркін кіретіні жиі көрініс беруде. Соңғы дерекке жүгінер болсақ, мамырдың екінші онкүндігінде Әзірбайжан елінің 18 азаматы бар 2 жүзу кемесі Қазақстан аумағынан ұсталды. Облыс про­куро­ры Бауыржан Сматлаев­тың жетекшілігімен өт­кізілген бірлескен құқық шарасы кезінде қолға түскен қос кемеден 2,2 тон­на бекіре тұқымдас балық, 106 жәшікке салынған “коллада” ау құ­ралдары тәркіленді. Облыс прокуроры Бауыржан Сматлаевтың айтуынша, бұдан мемлекетке 14,3 миллион теңге зиян келтірілген. Осы факті бойынша Қылмыстық кодекстің 287-бабының 3-бөлігімен 2 қылмыстық іс қозғалып отыр. Жалпы, облыстық проку­­ратура үй­лестіріп отырған бірлескен шарада су жануар­ларын және өсімдіктерін заңсыз алу, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу фактілері анықталған. Осыған байланысты 130-дан астам қылмыстық іс қозғалған екен. Ал заңсыз айна­лымнан 110,3 тонна бекіре тұқымдас және өзге де балықтар тәркіленген. Әрине, мәселе қылмыстық іс қозғаумен шек­телмек емес. Мұның артында бірнеше мәселенің басы қылтияды. Алдымен, бұл еліміздегі су айдынының шекарасы қаншалықты берік қор­ға­ла­тынына байланысты өрбиді. Өйткені, те­ңіздің қазақстандық бөлігі күні-түні жіті қорғ­алатын болса, көрші мемлекеттердің бра­коньер­лері су ай­дынымен ел аумағына өтіп кетпес еді. Жыл сайын дағыстандық, не әзірбайжандық браконьерлердің Қазақстанның құқық қорғау органдарына ұсталуы жиіледі. Олар серуенге шығып, адасып, не теңіз желімен ығып келген­дер емес, бірнеше тонна бекіре тұқымдас ба­лықты заңсыз жолмен аулауға кәсіптенген кәнігі браконьерлер екені талас тудырмайды. Бұлар сонда сонау Дағыстаннан, Әзірбайжаннан Қазақстан аумағына дейін неге келеді? Бекіре балықтарын заңсыз аулау үшін келеді. Оны өз елдері аумағынан неге ауламайды? Өйткені, бекіре балықтарының көбірек өсіп-өнетін мекені – солтүстік Каспий. Ал бір бекі­реден шамамен 28 кило қара уылдырық алынады. Бір кило қара уылдырықтың бағасы – 140 мың тең­ге! Бұл –“Атыраубалық” зауытында дайын­далған қара уылдырықтың құны. Ал Ресейде, өзге де шет мемлекеттерде бұдан да қымбат. Міне, осылайша Каспийдің қазақстандық бөлігіндегі браконьерлік халықаралық деңгейде өр­буіне жеңсік астың қымбаттығы себеп болуда. Браконьерліктің дәл бұлайша өрістей түсуі те­ңіз­дегі бекіре тұқымдас балықтар қорының күрт азаюы­на әкеліп соғатыны мына деректерден бай­қалады. Өткен ғасырдың 70-жылдарымен салыс­тыр­ғанда, қазір бекіре тұқымдас балықтар қоры 9 есеге азайса, “пілмай” аталатын түрінің кәсіп­ші­лік маңызын мүлдем жоғалтқаны белгілі болып отыр. Ал қорытпаның өнеркәсіптік қоры 2005 жылы 326 тоннаны құрағанымен, былтыр 170 тон­намен шектелген. Соңғы 5 жылдың ішінде ба­лық­тың дәл осы түрі 5 есеге азайғаны анықталып отыр. Осыған орай бекіре тұқымдас балықтарды кә­сіпшілік аулау көлемі де төмендегені аңғары­ла­ды. Мәселен, 1975 жылы Жайық-Каспий су бас­сейнінде 8,2 мың тонна бекіре тұқымдас балықтар ауланса, қазақстан­дық балықшылар өткен жылы тек 50,48 тоннасын сүзумен шектелген. Демек, кәсіпшілік аулау көлемі 162 есеге азайып отыр. – Бекіре тұқымдас балықтар – табиғи бай­лығымыз. Оны қорғау мемлекетіміз үшін маңызды мәселе, – деді облыс прокуроры Б.Сматлаев газет тілшісімен әңгімесінде. – Ал бекіре тұқымдас балықтар қорына суық қолын сұққан брако­ньер­лер­мен ымырасыз күрес жүргізу құқық қорғау органдарының басты міндеттерінің бірі. Өйткені, бекіре тұқымдас балықтар қорының күрт азаюы­ның басты себебі – браконьерліктің өрістеуі. Сондықтан өткен жылдың қыркүйегінде Бас прокурор Қайрат Мәмидің төрағалығымен өткізіл­ген құқық қорғау органдарының үйлестіру кеңе­сін­де Жайық-Каспий су бассейніндегі браконьер­лікке тиімді қарсы күрес жұмыстарын күшейтуге баса назар аударылды. Биыл облыста 3 рет құқық қорғау орган­дарының үйлестіру кеңесін өткізіп, олар­дың күштері мен мүмкіндіктері сараланды. Өз­ара іс-қимыл әрекеттерін пысықтап, брако­ньер­лікпен күресті пәрменді жүргізу, бекіре балық­тарының қорын сақтау, молайту мәселелерін бірлесе шешу жолдарын қарастырдық. Облыс­тық жедел штаб құрдық. Бірлескен шараға әскери техникалар, соның ішінде, тікұшақ пен жүрдек қайықтарды пайдалану мәселесі шешілді. Жайық-Каспий су бассейніндегі браконьер­ліктің өрістеуінде қазақстандықтардың үлесі де барын жоққа шығаруға болмайды. Облыс про­курорының айтуынша, биыл бекіре тұқымдас ба­лықтарды кәсіпшілік аулауға лимит бөлінбегені­мен, табиғат пайдаланушылардың ау тарту те­лімдерін рейдтік тексеру кезінде бекіре тұқымдас балықтардың ауланатыны анықталған. Биылғы сәуір айында балықшылар торына түскен 36 шоқыр су айдынына кері жіберілген. Сонымен бірге, табиғат пайдаланушылардың ауланған ба­лық­ты сақтауға жіберуге дейінгі қоймаларында да бекіре балықтары табылып, “тордан” боса­тыл­ған. Тор демекші, балық инспекциясымен жыл сайын иесіз аулар жиі анықталады. Был­тыр қылмыстық сипаттағы 102 құжаттың 89-ы (87,2%) иесіз аулар­ды анықтаумен байланысты болған. “Балықты кәсіпшілік аулаумен шұғыл­данатын табиғат пай­да­ланушылар қара балықты аулау кезінде аулары­нан бекіре балықтарын кездестіреді. Өйткені, табиғат пайдаланушылар Жайық өзенінің Каспий те­ңізіне құяр сағасына ау құралдарын құрып қой­ған. Бұл аулар бекіре балықтарының уылдырық шашу мекеніне барар жолын бөгейді. Сол бірнеше ау торынан бекіре балықтарының өтіп кетуі мүм­кін емес. Алайда, табиғат пайдаланушылардың бе­кі­ре балықтарын қайтадан су тоғандарына “адал” ниетпен жіберетіндігі үлкен күмән туғызады”. Бұл облыс прокуроры Б.Сматлаевтың пікірі. Бекіре балықтары уылдырық шашатын қазіргі кезеңде Жайық өзенімен жоғары өрлеп, Батыс Қазақстан облысының аумағына дейін жетеді. Биыл алғаш рет прокуратураның ұйытқы болуымен бекіре балықтарының Махамбет, Индер аудандары арқылы Батыс Қазақстан облысы аумағына еркін жетуі үшін барынша мүмкіндік жасалды деген сенімде облыс про­куроры. Дегенмен, балықтар­дың еркін жүзуіне, уылдырық шашуына Жайық өзеніндегі су деңгейінің төмендігі, ағыстың баяу­лы­ғы да кері әсер етуде. Соңғы он жылда Жайық өзенінің орташа ағысы 11,4-тен 5,3 текше шақырымға дейін елеулі азайғанын ескерген жөн. Ал балықтың өсіп-өнуіне ағын көлемі 8 текше шақырым болғанда, яғни, уылдырық шашу орындары 1 метрге дейін сумен толғанда ғана қолайлы болады екен. Осыған орай Жайық өзенінің басты проблемасы – Ресейден су жіберу және оның экожүйесін сауықтыру мәселелері шешілуі тиіс. Бұл, әрине Қазақстан-Ресей үкімет басшылары деңгейінде шешілетін мәселе. – Бекіре балықтарының табиғи қорын мо­лайту үшін алдымен оны аулауға 10 жылға дейін мораторий жариялау қажет. Мұны Елбасының өзі тапсырма етіп жүктеді. Бірақ нақты шешім жоқ. Уыл­дырық шашатын кезеңде бекіре тұқымдас­тар­мен бірге қара балықтарды аулауға да тыйым салу қажеттігі туындап отыр. Сонда ғана судағы табиғи байлығымыздың қоры табиғи жолмен молаяды. Бас прокуратура Үкіметке Жайық-Каспий су бас­сейнін­де уылдырық шашу кезеңінде балық аулауға тыйым салу туралы ұсыныс жолдады. Бұл мәселе Үкімет деңгейінде оң шешімін тапса, құқық қорғау және өзге де уәкілетті органдар бірлескен іс-шара­ларын тек қана су нысандарын заңсыз қол сұғу­шы­лықтан қорғауға бағыттар еді. Балық аулауға тыйым салу табиғи қоры айтарлықтай азайған бекіре тұқымдас балықтар қорының көбеюіне жол ашады. Ал браконьерлерге қарсы қолданылатын жаза­ны күшейту үшін тиісті нормативті құжаттар қабылдау қажет. Жалпы, Қазақстан аумағында балық және балық өнімдерінің айналымын рет­тей­тін тиісті нормативтік құқықтық акті қабылдау мә­селесіне назар аударуға негіз бар, – дейді Аты­рау облысының прокуроры Бауыржан Сматлаев. Елбасының бекіре тұқымдас балықтарды аулауға мораторий жариялау жөніндегі тапсырма­сын прокуратура жоғарыда айтқандай дерек­тер­мен қуаттап отыр. Бекірені молайтудың тағы бір жолы – оның шабақтарын арнайы зауытта өсіру. Атырауда мұндай зауыттың екеуі бар. Жыл сайын Каспийге осы зауыттардан 7 миллион шабақ жіберіледі. Ал Ресейден 56 миллион, Ираннан 22 миллион, Әзірбайжаннан 15 миллион шабақ Кас­пий теңізіне жол тартатынын ескерсек, Қазақстан аумағында өсірілетін бекіре шабақтарының саны әрине, өте төмен. Сол себептен оның санын көбейту үшін Атыраудағы бекіре зауыттарын жаңарту қажеттігі де оң шешілмей келеді. Елбасы былтыр Атырауға сапары кезінде жылына 30 миллион шабақ өсіретін жаңа зауыт салу мәселесіне ерекше назар аударған еді. Міне, осы мәселелердің оң шешілуі үшін Үкіметтің қолдауы ауадай қажеттігі жасырын емес. Өйткені, Каспийдегі бекіре тұқымдас балықтар жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұр. Демек, Каспий теңізіне бекіресіз қалу қаупі бар. Бұған Үкіметтегілер, Ауыл шаруашылығы министрлігін­дегілер не дейді? Жолдасбек ШӨПЕҒҰЛ, Атырау облысы.