ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ КӨҢІЛІ НЕГЕ ҚАЯУ?

“Заман-ай” дейміз, “адам-ай” деу­ге аузымыз бармайды. Көңілімнің дәл осылай құлазуына қақаған қыс айында үстеріне қырық жамау күр­те­ше, аяқтарына шұрық тесік бә­тең­ке киген қос бүлдіршін алақандарын жайып, қайыр сұрап жүр екен. Қа­рап тұрмын, біреулер оларға тиын-тебен тастаса, бәзбіреулер қаға-маға өте шығады. Аяңдай келіп, күс-күс алақандарын ұстадым. Мұздай суық. – Атың кім? – Мұрат. – Жасың нешеде? – Жетіде. – Ал сенің атың кім? – Жұлдыз. – Сенің жасың нешеде? – Тоғыздамын. – Ата-аналарың қайда? Үнсіздік. Аяқтарымен қалың қар­ды шұқылаған екеуінің көз жастары парлап қоя берді. – Жыламаңдар. Қай үйде тұра­сыңдар, апарып салайын. – Үйде емеспіз, үй астындағы үңгіршекте жатамыз. ...Осы бір көлеңкелі көрініс күні бүгінге дейін көз алдымнан кетпейді. Қалайша “заман-ай” демеске, қалайша “адамдар-ай” демеске. Жетім балалардың тағдырын, жағ­­дайын білмек оймен олардың құ­қықтары мен мүдделерін қорғайтын заңнамалардың орындалуын ба­қы­лайтын облыстық прокуратураға ат басын бұрғанмын. Олардың бізге берген деректері төбе шашымызды тік тұрғызды. Облыс аумағындағы қамқоршы және қорғаншы орган­дар­да жетім және ата-аналары қам­қорлық жасаудан бас тартқан тас­танды 1159 бала бар екен. Бұлар заң­ды түрде тіркеліп, мемлекет қам­қор­лығына алынғандар. Ал, қайыр сұрап, көше кезіп жүрген тастан­ды­лар қаншама? Бұл сауалға ешкім де жауап бере алмайтыны қалайша көңіліңді құлазытпасын. Прокуратура берген деректерге жүгінер болсақ, мемлекет қамқор­лығына алынғандардың жәй-күйлері де жаныңды күйзелтеді. Жоғарыдағы 1159 баланың 171-і интернат үйле­рінде, 97-сі жетім және тастанды ба­лалардың №1 мектеп-интернатында, ал 34-і ақыл-есі кем балалар үйінде тәрбиеленуде екен. Сондай-ақ, 228 пат­ронаттық тәрбиелеушілерге 318 бала тәрбиеленуге берілген. Елі­міз­дің “Қазақстан Республикасындағы балардың құқықтары туралы”, “Неке және отбасы туралы” Заңдарында ата-аналардың қамқорлығынсыз қал­ған балалардың мүдделерін қор­ғау жоғарыдағы аттары аталған қор­ғаншы және қамқоршы органдарға жүктелгені бесенеден белгілі. Демек, жетім және тастанды балаларды анық­­тау, оларды есепке алу, қам­қоршы мекемелерге орналастырып, асырау, тәрбиелеу, білім беру жүзеге асырылмақ. Өкініштісі сол, қор­ғаншы және қамқоршы органдар тарапынан заңмен белгіленген осы міндеттер аяқ асты етіліп, назардан тыс қалып отырған сыңайлы. Себеп неде? ҚР Үкіметінің “Қазақстан ба­лалары” бағдарламасында көр­с­е­тіл­ген есепке сәйкес 5 мың балаға бір қорғаншы және қамқоршы орган­ның қызметкері болуы тиіс екен. Нақ­ты деректерге жүгінсек, Қызыл­орда облысында 643,6 мың халық тұ­ратын болса, осының 245,4 мыңы, яғни 38,1 пайызы 18 жасқа дейінгі ба­лалар. Демек, жоғарыдағы нор­ма­тив бойынша Сыр аймағында 49 штат бірлігі қызмет атқаруға тиіс. Алайда, облыс аумағындағы 8 қор­ғаншы және қамқоршы органдарда жалғыз ғана қызметкерлерден жұмыс істеуде. Содан да, тағы да қайталап айтуға мәжбүрміз, жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүд­де­лері толық қорғалмай, назардан тыс қалуда. Бір-екі мысал келтірелік. 2005 жылы 20-сәуірде туылған Д.Ораз­ғалиева деген бүлдіршін 2008 жылы ата-анасының қамқорлығын­сыз қалса да, ешкімнің де оған басы ауы­рып, балтыры сыздамаған. Абы­рой болғанда, үш айдан кейін оның тұрмыстық жағдайы зерттеліп, қор­ғаншылық тағайындалады. Сол сияқ­ты 1993 жылы туылған Қазалы ау­даны, Абай ауылының тұрғыны, 10-сынып оқушысы С.Сабыров та же­тімдік тауқыметін тартумен жү­ре­ді. Осы ауылдың тұрғыны Б.Көп­ті­леуова С.Сабыровқа өзін қорғаншы етіп тағайындауға аудандық қамқор­шылық және қорғаншылық орга­ны­на өтініш жасап, бауырына басады. Тағы бір айта кететін жағдай, қор­ған­шылар мен қамқоршылар кә­ме­л­ет­ке жасы толмаған бүлдіршіндерді қалай бағып-қағып жатқанын бақылау мүлде сын көтермейді. Сон­­дай-ақ, патронаттық тәрбиедегі бала­ларды асырап-бағуға төленетін ақ­ша­лай қаржы да уақтылы берілмейді екен. Осы материалды жазу барысында жетім және ата-анасының қамқор­лы­ғынсыз қалған тастанды балалар­дың тұрғын үйі, мүліктік мүдделерін қорғау да өз дәрежесінде жүргізілмей келе жатқанына көз жеткіздік. Бір ғана мысал. Ата-анасының қамқор­лығынсыз қалған 2001 жылғы Ө.Сейт­­­мағанбетовке туған апасы Г.Сейтмағанбетова Шаған ауылдық округі әкімі шешімімен патронат-тәрбиеші ретінде тағайындалады. Патронат-тәрбиеші Г.Сейтмаған­бе­това нотариус Ф.Оспановамен өзара келісімге келіп, қайтыс болған ата-аналары Н.Оспанованың жинақ­тау­шы зейнетақы қорынан 128 066,9 теңге зейнетақы жарналарын өзі алып, кәмелетке толмаған Ө.Сейт­ма­ғанбетовтың несібесін бас пайдасына жаратып қояды. Сондай-ақ, олардың Абай көшесіндегі ата-аналарынан қалған тұрғын үйлері де есепке ал­ын­бай, қамқорлықсыз қалғандардың мүлкін қорғау шаралары да жүр­гізілмеген. Прокуратура тарапынан тексеру барысында қайтыс болған ата-ана­ларының атындағы жылжымайтын мүліктердің мұрагерлік құқықпен иеленуге тиісті балалардың атына тіркеу де сын көтермейді. Содан да жетім балаларды белден басып, баспанасыз қалдырып жүргендер де жетерлік. Мысалы, Жаңақорған ау­даны, Келінтөбе ауылының тұрғыны А.Құлтасов деген азамат өзі қорған­шы болып тағайындалған балалар­дың үйін 100 мың теңгеге сатып жі­береді. Сол сияқты Келінтөбе ауы­лы­ның тұрғыны Б.Бекмырзаева де­ген ханым да жетім балалардың ата-анасынан қалған үйін заңсыз ием­деніп алады. Бүгінгі бүлдіршіндер ертең ержетер, бойжетер, сонда тұрғын үй тауқыметін тартып, дау-дамайдың тумасына кім кепілдік бере алады? Ойланайық, ағайын. Айтқандай, ҚР “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңы мен ҚР Үкіметінің “Жетім балалар және ата-аналарының қамқорлығынсыз қал­ған балалар қатарынан білім беру ұйым­дарын бітірушілерді еңбекке орна­лас­тыру және тұрғын үймен қамтамасыз ету туралы” қаулысына сәйкес жер­гілікті атқарушы органдар жетім және ата-анасының қарауын­сыз қалған балаларды тұрғын үймен қамтамасыз етуге міндетті. Өкінішке қарай, Қы­зылорда қаласында пәтер алу тізіміне 180 бала ғана ілінсе, аудандарда бір­де-бір бала мұндай есепке алын­баған. Мұны да айтпасқа болмайды. Сөз орайы келгенде айта кетейік, Қызылорда қаласындағы жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қал­ған балаларды тәрбиелейтін №1 мек­теп-интернатындағы балалардың да жағдайы мәз емес. Мұнда 96 бала, са­ралап айтар болсақ, олардың 10-ы тұл жетім, 86-сы қамқорлықсыз қал­ғандар, оның 13-і тастанды ба­лалар. Жоғарыдағы жағымсыз жағдай­лардан болар, мектеп-интернаттан қашып кетіп, қайыр сұрап жүргендер де жетерлік. Нақтылай айтсақ, осы интернаттан В.Панин өткен жылдың сәуір айында, ал А.Лахонин қыр­күйек айында қашып кеткен. Бүгінде осы балалардың қайда жүргені белгісіз. Базарда қайыр сұрап жүргендердің осылар болмасына кім кепілдік бере алады? Іздеу қайда? Сот шешімімен шетелге де кетіп жатқан қандас бауырларымыз бар. Бұған не дейсіз? Тоқсан ауыз сөздің тобықтай тү­йі­ні, жетім балалардың жағдайы, тас­танды балалардың тағдыры кім-кімді де ойлантса керек. Еркін ӘБІЛ, Қызылорда облысы.