Өнегелі өмір

Адамға керегі үш-ақ нәрсе: жылы жүрек, нұрлы ақыл, ыстық қайрат. Данышпан Абай осылай айтқан екен. Осынау үш қасиетті бойына бала кезінен сіңіре өскендердің бірі – Өтешқали Атамбаев. Ол бұдан тура бір ғасыр бұрын,  сол кездің сөз саптауымен айтқанда, кедей шаруаның  отбасында дүниеге келген. Тұма аталатын ауылда өсіп-өнген әке-шешесі мал бағып, балық аулап күнкөріс еткен. Содан болса керек, Өтешқали еңбекке тым ерте араласады. Буыны әлі де беки қоймаған 15 жасында балық батағасында қара жұмысшы бола жүріп, еңбек етудің өзіндік қиындықтарына шыңдала бастайды. Осы кәсіпте жүріп, адал еңбекпен тапқан нанның тәтті боларын мықтап ұғынған  Өтешқалидың болашағынан ауылдастары үмітті еді. Өйткені, ол жастайынан зерек, байқампаз, пысық болатын. Сонысына тәнті болып жүретін  ауылдастары ата-анасына: “Өтештің жұлдызы жанғалы тұр. Осы бала үлкен азамат болады”, дейді екен. Қиядағыны тап басатын, айтқаны айнымай келетін ауылдың дуалы ауызды қариялары қателеспепті. Балық батағасында шыңдалған Өтеш­қали еңбек жолын 18 жасында Гурьев ок­ругтік статистика бөліміне санақшы болу­мен жалғастырады. Бірақ оны осы бө­лімде көп тұрақтатпайды. Себебі, Өтеш­қалидай ұйымдастырушылық қабілеті жанып тұрған жасты комсомол­дық, партия­лық жұмыстардың көрігіне салу қажет деп тауыпты басшылар. Сөйтіп, комсомолдар курсында тыңдаушы болып, кейіннен округтік партия комите­тінде іс жүргізуші, Еспол ауданында село­лық тұтынушылар одағы басқармасында төрағалықты атқарады. Оның өмірбаян­дық парағын парақтағанда, бір жұмыстан соң бір жұмыс күтіп тұрғандай әсер береді. Жасы жиырма беске толмаса да, жоғары кәсіби білімі болмаса да әлгіндей қызметтерде таныла бастаған Өтешқали Атамбаевты Мемлекет­тік банктің округтік бөлімшесі жұмысқа шақырады. Арада аздаған уақыт өткенде, яғни, 1931 жылы банк басшылары оны Куйбышевтегі жос­парлау институтына арнайы жолдамамен білім алуға жібереді. Сірә, оның жоғары білім алғанын, сөйтіп, осы саланың білікті маманы болып орал­ғанын қалаған шығар банк басшылығы. Өйткені, Өтешқали Дүйсенғалиұлы қай қызметте болса да қанына сіңген адалдық­тан айнымады, өз ісіне жауапкершілікті жете сезінді. Өзіне де, өзгеге де талап қоя білді. Мұны ол: “Әкем Дүйсенғалидың тәрбиесі” дейді екен. Бұл қасиеттер оның өмірлік кредо­сына айналады. Мұны Куйбышевтегі жоғары оқу орнын бітіргеннен соң жолдама берген мекемесінде де, кейін жұмыс істеуге ша­қы­рылған барлық жерде де көрсетті. Бұған дәлел ретінде мына бір деректі айтуға болады. 1940 жылы елімізде Мемлекеттік бақылау халық комиссариа­ты құрылады да, оған тура жолдан таймайтын турашыл, ешкімге қиянат жасамайтын адал, шаш­пашылыққа қарсы тұрар темірдей тәртіпті талап етер талап­шыл кадрлар іздестіріледі. Сол кездегі таңдау 30 жасар Өтешқалиға да түседі. Ол осында екі жылдай бақы­лау­шы-тексеруші міндетін атқарғанда ел бай­лығын қыз­ғыштай қорғаудағы жасымай­тын жігер­лілігін танытты. Оның ел, ұлт мүддесі үшін тынымсыз еңбектенетіні қызмет бабында жедел өсуіне жол ашты десек, артық айтқандық емес. Бұл – оның мансапқұмарлығының емес, керісінше, өзіне сеніп тапсырылған жұмысты абы­ройлы атқаратындығының жемісі. Содан болса керек, Өтешқали Атамбаев 1942 жы­лы Қаржы халық комиссарының бірінші орынбасары лауазымына шақы­ры­лады. Әрине, бұл екінші дүниежүзілік соғыс оты қаулап тұрған, азаматтардың үлкен-кішісі сыпырылып майданға кет­кен, елдегінің бәрі де майдан үшін арпа­лысқан ең қиын кезең еді. Осы жұмыста да абырой биігінен көріне алды. Ел басшылығы қайда жұмсаса да, қандай қызмет ұсынса да тартынбайтын еді. Қай жұмысты да талғамай, дөңгелетіп әкетуші еді. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталып, ел экономикасын қалпына келтіру басталған сәтте Өтешқали Дүй­сен­­ғалиұлына өте жауапты жұмыс ұсыны­лады. Дұрысында, оған елдің мүддесі үшін аса зор жауапкершілік жүктеліп, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің КСРО Ми­нистрлер Кеңесі жанындағы тұрақты өкілі болып тағайындалады. Бұл жұмысты атқаруға екінің бірі жіберілмейді. Елдің өкілі болу оңай емес. Себебі – сан алуан. Ең бастысы – одақтық министрлермен, үкімет басшыларымен ортақ тіл табысып, республика халқының әлеуметтік ахуалын жақсартуға, туған елінің экономикасы мен мәдениетінің өркендеуіне мол қаржы бөл­діруге сөзі өтетіндей білікті басшы болуы қажет. Ел мүддесі үшін ең қиын түйін­дердің шешімін табу жүктелетін өкілге. Міне, мәселеге осы тұрғыдан үңілгенде, ел өкілі лауазымына 35 жасар Өтешқали Атамбаевтың таңдалуы тегін емес шығар. – Әр адамның тағдыры әртүрлі қа­лыптасатыны белгілі ғой. Оған бір кезде қо­ғамдағы, өскен ортадағы ахуалдар мен оқи­ғалар әсер етсе, бір кезеңде кездейсоқ кез­десулер мен ұшырасулардың елеулі ықпалы болары мүмкін-ақ нәрсе. Ал өз тағдырымда Атырау өлкесінен түлеп ұшқан ардақты адамдар ішінен Өтешқали Дүйсенғалиұлының орны ерекше деп санаймын, – деп еске алады Атырау об­лы­сының құрметті азаматы Есен Тасқын­баев ақсақал. – Тіпті бұл тұжырымым тым жұпыны әрі жеткіліксіздеу болып көрінеді де тұрады. Өйткені, адамның адамгершілік болмысын атқарып жүрген лауазымды қызметі белгілемесе де, оның өмірдегі алғашқы қадамын сәтті бастап, жүрегіне жақын кәсіпті дұрыс таңдауына жөн сілтеген, көмек көрсеткен жанның жөні бөлек қой. Осы тұрғыдан алғанда мен Өтешқали Дүйсенғалиұлын инженер-мұнайшы ретінде қалыптасуымның ең қайнар бастауында тұрған тұлға деп бағалаймын. Онымен алғашқы кездесуіме мына жәйт себеп болды. 1949 жылы Құл­сары қаласынан мектеп бітіріп, Мәскеудегі Губкин атындағы мұнай институтына оқуға бармаққа бекіндім. Мектепті бітірерде мені күміс медальға ұсынып, неге екені белгісіз 21 тамызға дейін аттестат қо­лыма тимеді. 21 тамызда қазақ тілі пәнінен төрттік баға қойылған жәй аттестатты алысымен, екі күннен соң Мәскеуге аттан­дым. Дәл сол күні, яғни 21 тамызда инс­титуттағы қабылдау емтиханы өтіп кетіпті. Ендігі тағдырымды ректор шешуі тиіс деген оймен ректор А. Сердийдің алдынан бір-ақ шықтым. Жағ­дайымды, кешігу се­бептерін түсіндірдім. Ол аттестатымды қарап отырды да, оқу бөліміндегілердің жауап­сыздығына қынжылды. Қабылдау комис­сия­сын қайта құру үшін нанымды дәлел керек. Оны тек Қазақ КСР-інің Мәскеу­дегі тұрақты өкілдігі бере алатынын айтты. Сөйтіп, өкілдікке бардым. Бағыма қарай Өтешқали Дүйсенғалиұлы орнында екен. Мұнайшы болғым келетінін білген соң жадырай сөйледі. Кешіккеніме өкініш біл­діріп, көмектесетінін айтты. Бір тала­бын – оқуға түссем, үздіктер қатарында болуым қажеттігін ескертті. Мен уәде бердім. Өтешқали аға институт ректорына өтініш хат жазып, Қазақ КСР халық шаруашылығын дамыту үшін мұнай өнеркәсібіне жоғары білімді ұлттық кадрлардың қажеттігін, кешігуіме менің кінәлі еместігімді айтып, оқуға қабыл­дауды өтінді. Ректор сөзге келместен, мүмкіндік берді. Студент атандым, қол ұшын берген ағаларды жерге қаратпай, жоғары білім алып шықтым. Есен аға дәл осылай деді. “Үміт пен күдік белдескен кезде дем беріп, демеу болған аяулы азаматтың жүрек жылуын сезіндім. Бұл – ешқашан сөнбейтін жылу” деді сосын. Өтешқали Атамбаев­тың қияндағы Құлсарыдан кешігіп келуі себепті оқуға түсе алмай қиналған бозба­лаға көмектесуінің астарында тауы шағыл­масын деп қана емес, ел келешегіне қыз­мет етуі үшін Мәскеудің таңдаулы оқу орнынан жоғары білім алсын деген мақсат болғаны аңғарылады. Оның сол мақсаты орындалды. Бір кездегі студент Есен Тасқынбаев кейін мұнайлы өңірдің өркендеуі үшін үлкен істер атқарды. Білікті басшы атанды. Қалалық партия комитетін, облыстық атқару комитетін бас­қарды. Өтеш­қалидай парасатты адамның шарапа­тын көргенін ұдайы айтып жүреді. Атам­баевтың жүрек жылуын Есен аға емес, онымен Қаржы министрлігінде бірге жұмыстас болған­дардың көпшілігі сезіне алды. Солардың қатарында Қазақстанның еңбек сіңірген экономисі К.Кетебаевтың, Қ.Егізбаевтың, К.Ахметовтердің қаржы саласының білгірі атануына көп көмегін беріпті. Ал Ә.Жұмаділовті, Д.Мулькинді, У.Абдрах­мановты Қаржы министрлігіне жұмысқа орналасуына ықпал еткен. Мә­селен, У.Абдрахмановтың сонау Түркімен­станнан Алматыға көшпек ниетін естіген бойда, дереу шақыру жіберіпті. Қазақстанның КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы тұрақты өкілдігін бас­қарғанда ел үшін келелі мәселелердің ше­шімін табуына Молотовпен, Мален­ков­пен, Микоянмен, Косыгинмен жақсы қарым-қатынас жасағанының оң әсері болыпты. Тың игеру жылдарында Көк­шетау облысындағы Володар стансасынан темір жол желісін тарту мәселесі көтеріледі. КСРО Қаржы министрлігі мен Мемле­кет­тік жоспарлау комитеті қаржы жоқты сыл­тауратып, тар табанды темір жол тартуды ұсынады. Облыс, республика басшылары­ның уәжі ескерілмейді. Сол кезде бұған Қа­зақ КСР-інің тұрақты өкілі Өтешқали Атам­баев араласады. Ол КСРО Ми­нистр­лер кеңесінің төрағасы А.Косы­гинге: “Са­раң екі рет шығындалады. Қаржы үнем­деп, тар табанды темір жол құрылысын жүргізіңіздер. Бірақ бұл өткен күндердің жолы” дегенді төбеден түскендей етіп, төтесінен айтады. Оның бұл уәжі А.Ко­сы­гинді ойландырып тастайды. Төраға тиісті басшыларға: “Бұл мәселені әлде де талқы­лаңыздар” деп тапсыруынан кейін оң ше­шімін табады. Маңғыстау түбегіндегі мұ­най кен орында­рын барлау, игеру проб­лемаларымен ай­на­лысады. Ал Атырауда өткен ғасырдың 60-жылдарына дейін Жайық үстінен салынған көпір болмағаны белгілі. Көпір құрылысы мемлекеттік жоспарлауға енгізілмейді. Ал Өтешқали Атамбаев көпір құрылысына қажетті қаржы, өзге де материалдарды Мәскеуде отырып-ақ тауып бергенін ешкім біле бермес. Соны­мен бірге, Жайық пен Жем өзендерінің мұнай өнімдерімен бүлінуі жөнінде дабыл көтергені де бар. Одақтас республикалар­ды шөміштен қысуға бейім тұратын КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті­нің “қаһарына” “Медеу” мұз айдынының құрылысы да ұшырайды. Қаһарлы коми­тет төрағасының бірінші орынбасары В. Исаевта өткен кезекті мәжілісте КСРО Министрлер кеңесіне жалпы құны 20 мил­лион рубльді құрай­тын нысан құры­лысын тоқтату туралы ұсыныс беріледі. Одақтық комитеттің бұл ұсы­ны­сымен келіспеген Өтешқали Атамбаев “Медеу” мұз айдынының маңызын егжей-тегжейлі түсіндіріп, Исаевты райынан қай­тарыпты. Осы комитет төрағасының және бір орынбасары Е. Гусев өткізген мә­жі­лісте Қазақстандағы қой шаруашылығын дамытуға қырын қарау байқалады. Тағы да Өтешқалидың араласуына тура келеді. Әрине, проблеманың бәрі қаржының тапшылығынан туындайды. Сол кезде қаржы шынымен тапшы болды ма? Әлде Одақ басшылары республикаларға өлшеулі қаржы бөлмей, телміртіп қойғанды ұнатты ма? Қалай болғанда да олардың бұл әрекеті Өтешқали Атамбаевқа мүлде ұна­майды. Тіпті олардың мұндай қысас­тығына көнгісі жоқ. Одақтың Славский, Ломако, Анто­нов, Гарбузов, Непорож­ный, Голдин, Ежевский секілді министрле­рі­мен, КСРО Министрлер кеңесінің іс бас­қарушысы Смиртюковтың қабылдаулары­на кез келген уақытта кіріп, елдің да­муына, өркендеуіне серпін берер түйінді мәселелерді тез шешеді екен. Өйткені, одақ министрлері Өтеш­қали Атам­баевтың білімдарлығына, кәсіби білікті­лігіне, қай мәселені де нақты дәлелдермен ұғындыра білетініне, жолдасын жарты жолда қалдыр­майтын қазақы болмысына сүйсінетін. Мәскеудегі тұрақты өкілдікті басқарған он жылда жоғарыда айтқанымыз­дай, бір-екі емес, жүздеген мәселенің түйін­шектей әб­ден шырматылған күрмеуін тар­қатуына себі тиетіндей мәміле түзе алатын тәжі­рибе жинақтады. Басқаша айтқанда, ел мен елді елдестіретін елшідей диплома­тиялық мектептен өтті. Кремль төріндегі атшап­тырым кабинетте шіреніп отыратын дөкейлердің өзін иілдіріп-бүгілдіретін нұрлы ақылымен өрбіткен іскерлік байланысы­ның, дипломатиялық тәжіри­бесінің жемісін Қаржы министрі (1955-1961 ж.ж.) лауазымында болғанда да молынан көрді. – Ұлы Отан соғысы аяқталысымен республика Үкіметі өз жұмыстарын ішкі жағдайға, республика қажетін ойлауға бұрды. Соғыс кезінде жоғарғы үкіметтің бар талабы дәлелсіз орындалатын. Енді өз жайымызды да есепке алатын уақыт бол­ды. Тіпті, күттірмейтін істер көп-ақ, әсі­ресе, болашақ үшін керек перспекти­валы мәселелерді ұсынып, оны дәлелдеп, қара­жат сұрайтын да мүмкіндіктердің басы кө­рінді. КСРО Министрлер кеңесі жанын­да­ғы Қазақ үкіметінің өкілі қызметіне жі­берген Қаржы министрінің бірінші орын­басары Ө.Атамбаев менің де, Орталық партия комитетінің де үмітін ақтады. Он жыл істеді. Қазақстанда соғыстан кейінгі 30-35 жыл ішінде іске асқан ірі құрылыс­тардың, үлкен өзгеріс­тердің бәрінің жоба­лары, ұсыныстары сол жылдарда қойылды, жасақталды, бастама алды. Оның бәрі Мәскеуде шешілді. Бірінші хатшы Ж.Ша­ях­метов те Өтекең­нің қабілетіне, іскер­лігіне, Орталық үкі­метпен, оның министр­лерімен қатынасы­на өте риза болушы еді. Мен В.М.Мо­лотов, А.И.Ми­коян, А.Н.Ко­сыгин, Н.К.Байбаковтарға барғанымда қасымда Атамбаев жүретін. Ол өте ұқыпты, ұмытуды, өтірік айтуды білмеуші еді, – деп өз пікірін білдіріпті кезінде көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Нұртас Оңдасынов. Өтешқалидай білікті қаржыгердің тә­жі­рибесі Қазақ КСР Министрлер кеңе­сінің жұмысын жандандыруға қажет деп табылды. Сөйтіп, Министрлер кеңесі төрағасының орынбасары лауазымына тағайындалғанда сенімнің биік үдесінен көрінді. Бір таңданарлығы, Өтешқали Атамбаевтың қай-қай қызметіне де республика басшылығы тарапынан бірде-бір сын, ескерту айтылмапты. Мұның сыры сірә, Өтешқалидың ел деп емірене еңбек етуінде жатса керек. Басқалай сыры болуы мүмкін емес. Оның ізденіске толы іздері Шығыс Қазақстан өңірінде де сайрап жатыр. Республика басшылары оны Министрлер кеңесінің төрағасына екі жылдай орынбасар болғаннан соң 1963 жылы Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағалығына жібереді. Мұнда ол өңірдің әлеуметтік-экономика­лық, мәдени-тұрмыстық нысандарының бой көтеруіне атсалысты. Өскемен әуе­жайы­ның, Ертіс өзені үстінен салынған көпір­дің, Үлбі өзенінің жағасын бекіту, Самар, Ұлан аудандары арасындағы көлік жо­лы­ның құрылыстарының салынуын ұйым­дас­тырды. Осындай қаншама нысан­ның бой көтеруіне ұйытқы болды. Өзінің жұмысын ертеңгілік 6-7-ден бастайды екен. Қалалық атқару комитетінің төра­ғасы М.И.Аксе­новпен, Үлбі металлургия зауытының ди­рек­торы В.П.Потанинмен бірге қала кө­ше­лерін жаяу аралап, құрылыс жұмыс­та­рының, ағаш отырғызу, қаланы абаттан­ды­ру барысымен танысатын болған. Сонан соң сағат 8-де облаткомда өтетін мәжілісте кемшілік­терді саралап, алда атқарылуы тиіс жұмыстарды пысықтайды екен. Ел мүддесін өз мүддесінен жоғары қоятын, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары Өтешқали Атамбаевқа екінші рет Қазақ КСР-інің Мәскеудегі өкілдігін басқару міндеті тапсырылады. 1966 жылы. Себеп – республика өкілдігінің жұмысын өрістету. Орталық үкіметпен байланысты нығайту, сөйтіп, елдің мүддесін қорғай­тын тәжірибелі, дипломатиялық байла­ныс­тың сырын, тілін білетін өкіл қажет болды. Өтешқали Атамбаев екінші мәрте осы міндетті әрі жауапты істі 7 жыл бойы абыроймен атқарды. Оның Қазақ елінің өркендеуіне сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Ыстық қайратпен атқарған сол еңбегі ескерусіз қалған жоқ. Қызыл Жұлдыз, “Құрмет Белгісі”, Еңбек Қызыл Ту және Ленин ордендерімен марапат­талып, лайықты бағасын алды. Әрине, еңбектің бәрі марапатпен өлшенбейтін шығар. Ең бастысы – ел жадында жүрер, ел жүрегінде жатталар парасатты істер. Өтешқали Атамбаевтың бір кездері балық батағасындағы қара жұмысшылықтан басталып, мемлекет және қоғам қайрат­керіне дейінгі өнегеге толы өмірбаянының тағылым аларлық тұстары жетерлік. Кремль төріндегі Одақ министрлерін білімімен, біліктілігімен мойындатқан Өтешқалидай қазақтың қайсар тұлға­сының кісілігі мен кішілігі, парасатты­лығы мен дархандығы, ізгілікке толы адами қасиет­тері ел есінде ұдайы жаңғы­рып тұрады. Қазір оның атымен Махамбет ауданын­дағы бұрынғы Топайлы ауылы аталады. Өңір орталығында №8 орта мектепке де есімі берілді, көше атауы және бар. Ө. Атамбаев атындағы мектепте арнаулы парта бар. Атамбаев атындағы арнаулы партаға 11 сыныптың “Алтын белгі” алу­дан үміткер, сабақты үздік оқитын оқушы­сы отырады. Мектепте арнайы мұражай бөлмесі жасақталып, мемлекет және қоғам қайраткері Ө.Атам­баев туралы мол дерек­тер қойылған. Жолдасбек ШӨПЕҒҰЛ, Атырау облысы.