Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған шығармалар

Сол бір ән Атақ-даңқ дегеніңіз оның түсіне де кірмеді. Ол осы бір абстракциялық шарт­ты ұғымның бар екенін білді, біле тұра соны қажетсінбеді. Ол тек қана өнер, таза өнер төкті. Сол өнерді өгейсітетін өгей ұл­дар бар екенін білмеді. Бәрін өзіндей көрді. Сөйтсе, өмір өтетінін, талай жыл­дар өзегін өртейтін өлермендер бар екенін білмепті. Зейнетке шыққанда баяғыда Өз­ағаң алып берген комсомолдың сыйлы­ғы­нан басқа дәнене де жоқ еді. Кейін Шәм­ші­ге атақ та, даңқ та бәрі өзі келді. Ол ұлық­тардан есік пен төрдей мәшине сұрамады, ішіне бір совхоздың халқы сыйып кететін үй де салмады. Ол барақат өмірді әннен іздеді, әннен жанына сая тапты. Оның әрбір әні дүниеге келген күн халқы үшін мереке болды. Ол Абай атам секілді мыңмен жалғыз алысқан жоқ. Қолына бақан алып, бес қаруын сайлап күреске шықпады. Ол іш­тей ғана қарапайым қалпымен күресті. Көптің ішінде тұрып та өзін жалғыз сезін­ді. Ол рухани жалғыздықпен жағаласып өтті. Ол Жамбыл мен Шымкенттің ой-шұ­қы­рын кезіп, Ақандай кісікиіктеніп жүр­генде де жалғыздықтан құлазыды. Бірақ оның рухы мықты еді. Жалғыздық жұтып қояды деп үрейленген жоқ, осы процестің ұзаққа созыла беретінінен, кейбір әріптес­терінің үнсіздігінен қорық­ты. Шәмші де өзгелер секілді, қоғамның қасіретін бастан кешті. Ахмет Жұбанов­тың кезінде Мәс­кеуге, Бішкекке қашқаны секілді, Шәмші де өмірінің көбін астана­ның салтанатты сарайларында емес, ел ішінде өткізді. Қазақ музыкасының Мұқағалиындай болған Шәмшіні біз неге айта береміз, неге ұмытпаймыз, неге жақсы көреміз? Қаншама қылкөпірден өтсе де адам­дық арын биік ұстап, халқын рухани же­тіл­­діруді, рухын көкке көтеруді ғана мақ­сат тұтып, парасатын пендешілікке айыр­бас­тамаған, “өйтіп едім, бүйтіп едім” деп міндетсінбеген, өнерден басқа өмір жоқ деп білген. Соншама талантты, жер жарар атағы бола тұра қарапайым өмір кешудің нәзира үлгісін көрсетті Шәмші. Шәмшінің әндері болмаса дүниенің дидарына дақ түсіп, аяулы сезімдер әлдеқашан жоғалып кететіндей еді. Өмірде ақындардың бәрі жалғыз (Мұқағали). Таланттардың бәрі жалғыз... Шәмші де жалғыз... Қазақ ұлысында мықтылар, жақсылар мен жайсаңдар кеше де болған, бүгін де бар, ертең де туа береді. Соның бәрі де биік, бәрі де бекзат еді дейміз бе? Кесімді пікір айту қиын. Дегенмен де, осынау бойындағы ұлық өлшемдерді пендешілігі жеңгендері де, шын мәніндегі ұлт мүддесі үшін күрес жолында бас сауғалап кеткен­дері де болды. Бұл, әсіресе, қазақтың қасі­рет шеккен 60-70-ші жылдарынан бермен қа­рай байқалған құбылыс еді. Біз 30-50-ші жылдар туралы көп айттық, көп жаз­дық. Ал, күні кешегі жетпісінші жылдар­дың жылымығы туралы ештеңе айтпай­мыз. Кеңестік Қазақстанның бар саласында дәстүрді жою, дәстүрсіз өмір сүру осы жылдардағыдай кең өріс алып, науқанға айналған жоқ. Осы кезеңде өнер сахна­сына жарқ етіп Шәмшінің шығуы әлгі “кемелденген” саясаттың шырқын бұзып еді. Қалай болғанда да қазақтың бағына Шәмші туды. Ол қазақ әніне кеңес үкі­меті­нің ата жауы дәстүрді алып келді. Сөй­тіп, ол ресми идеологиядан амалын асырғысы келіп, қазақ әніне жаңашыл дәстүр енгізді. “Басқа жұртта, мәселен, орыс­та “орыс вальсі, романсы, импера­тор вальсі” бар, қазақта неге болмайды?” деді Шәмші. Қазақтың атағы дардай оркестрлерінің репертуарын орыстың, Еуропаның шы­ғар­малары жанши бастағанда Шәмші атқа мінді. Қазақтың музыка өнеріндегі ежелгі дәстүрі одан әрі жалғасын тапқанда ғана, елдің рухани бүтіндігін сақтап қалуға бо­ла­тындығын Шәмші сұңғыла түсінді. Әри­не, басқа да ірі композиторлар болды. Әрі­сін айтпағанда, берісі М.Төлебаев, А.Жұ­банов пен С.Мұхамеджанов, Н.Ті­лен­­диев және т.б. композиторлардың жөні бөлек еді. Таланттың, тұлғаның жолы ешқашан даңғыл болған емес. Оның өмірі қайшы­лық­тарға, күрестерге толы. Әңгіме біз соны қалай жазып жүрміз дегенге келіп саяды. Талант деген телегей-теңіз ұғым­ның алуан мағынасының бірі – тағдыр, шындық шығар. Ендеше, сол талант өміріне қатысты шындықты шыңғыртып айта алып жүрміз бе? Біз олар жөнінде ай­ты­лар әңгіменің бетін ғана қалқып жүр­ген жоқпыз ба? Халқымыз өзінің біртуар тұлғалары жөнінде (әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым, т.б.) әбден біліп болды деп ойлайсыз ба? Ендеше, оқырманға олар жөнінде бұрынғыдай көлгірсу, таптаурын емес, терең, ашық әңгіме керек. Ертеректе Есенин Пушкинді оқу үшін талант қажеттігін қайта-қайта пысықтап айтқан еді. Сол кісі айтпақшы, талант тура­лы туынды да талантты жазылмауға хақысы жоқ. Талантты туындыда ақыл-ой, парасат, сезім секілді пәлсапалық, яки эстетикалық категориялар әрдайым егіз өрілетіні сөзсіз. Шәмші туралы аз жазылып, аз айты­лып жатқан жоқ. Бірақ жетпей жатыр де­дік. Неге? Қазақта әнші де, күйші де көп. Ар­ғысын айтпағанда, бертіндегі Сыдық, Әбіл­ахат, Нұрғиса, Бекен, Садық, көзі тірі Ілия... Әрқайсысының өз орны бар, бір-бір биік. Ал, соның ішінде тірі күнінің өзін­де Шәмшідей аңызға айналғаны аз. “Бұл ғаламда тек екеуміз ғана жарыса алар едік”, деп Гетенің сонау Шығыстағы Қожа Ха­физ­ге назданғанындай, Шәмші­мен өз за­манында таласа, жараса алатын талант өте сирек еді десек, ешкім де мұнымыз жөнсіз демес. Өткен ғасырдың алпысыншы жыл­дары, заңғар биікке ұшып шыққан Шәм­ші әндері мың жылда да сол қалпынан айнымай, талмай қанат қаға берері сөзсіз. Бұл не құдірет дерсіз?!.. Оның да сырын түсіну қиын емес, әрине. Шәмші жақсы мағынасындағы “ұлтшыл” адам болды. Елін, жерін айқайламай, үнсіз сүйді. Со­ның дәлелі емес пе, алпысыншы жыл­дары орыстың романстары төрткүл дүние­ні қалай шарласа, Шәмші әндері де қазақ рухын дәл сондай биікке алып ұшып, алыс-жақынға даңқы кетті. Қазаққа қырын қараған заманда мұндай табысты еншілеу, өзгені өзіне мойынсұндыру оңай емес еді. Солай екен деп Шәмші “төр менікі” деп кеуделемеген, ділмәрсіп биік мінберлерден сөйлемеген, “анау әнім, мынау әнім былай туды” деп көлгірсіп әңгіме айтып тұрып алма­ған. Тек қана жаза берген, жаза бер­ген. Біреулер атақ-даңққа кенеліп жатты. Шәмші болса Тәңі­рінің берген артық сыйына іштей тәубешілік жасап жүріп жатты. Атақ-даңқ оны өзі іздеп тапты. Шәмші десе, көз алдыңа бір көгілдір кеңістік келеді. Әттең, қадірін енді білетін кезде сол кеңістікте аққу боп ұшып, қаз боп қалықтай алмағаны өкінішті-ақ. Қолдан жасалатын өкініштерге не шара?! Халықты өзіне сүйіндіре білген адам­ның өмірін әр қырынан жазуға болады. Ол – таусылмайтын қазына, ұлттың байлығы десек, өркениетті елдер талантты адамының отырған орнын орманға, мұра­жайға айналдырып жібереді. Үкіметтің қаулысын күтіп, қашан біреу еңіреп ма­қала жазады екен деп отырмайды. Мәде­ниеті өскен елдерде мұндай шаруа өз ретімен, жөнімен жүзеге аса береді. Ұлы адамдардың қаламсабы, күйсандығы, тағы да басқа тұтынған қымбат заттары, тіпті ішкен тамағы, т.б. бөлекше қасиеттері туралы тынбай жазып жатады. Жұрт содан тағылым алады, ой түйеді. Осы дәстүр ұрпақтан ұрпаққа жалғасады. К.Паустовскийдің “Алтын раушан” кітабында айтылғанындай, Шиллер жазғанда аяғын легендегі жылы суға малып отырады екен, Федин теңіздің шуы­лын тыңдайтын көрінеді, Гетеге хат­шы­сы ескірген газеттер тігіндісін әкеліп береді екен. Ал, біздің Шәмші не істеуші еді? Оны ешкім білген жоқ. Әрине, енді біліп жатыр. Кеш болса да, Шәмшіге көрсетіліп жатқан құрмет аз емес. Бұл толғанысты жазудағы мақсат – таланттар тағдырынан әркім де тағылым түюі тиіс. *** Сонау бір жылдары әр жерде аса қауіпті топ Қазақстанның солтүстігіне көз алартып, арам ниетін астыртын жүзеге асырғысы келіп, аласұрып жатқанда сол бір ән туып еді. Сол ән қаншама жылдан бері шыр­қалып келеді. Сол ән қай кезде де қазақ рухын көтеріп, тұтастығын сақтап келеді. 1986 жылдың Желтоқсанында ескен ызғардың да бетін осы ән қайтарып еді. Қайсыбір жылы “Ертөстік” балалар хоры шет елдің бірінде болғанда, өңшең қарадомалақ сол әнді бозторғайдай шы­рыл­дап айтқанда, тіпті, шетелдіктер жылап тұрды деседі. Жырақта жүрген мыңдаған қазақ атажұртты аңсағанда, бір үйге жиналып алып, сол әнді айтады деседі. Оларды атажұртқа алып келген де сол ән көрінеді. Бүгінде әскерден қайтқан сарбаздар туған елге сол әнді айтып қайтады. Иранда өмірі өткен қазақтың бір етікші шалы жұмысын сол әнмен бастап, сол әнмен аяқтап, сақалынан жас сорғалайды деседі. Сол ән қазақты ұстап тұрған секілді. Ән тарихы – ел тарихы. Біреулерге оп-оңай келе қалғандай көрінетін тәуелсіздіктің іргетасын қалаған да осындай рухтағы әндер еді. Мұндай ән жазып, тірі жүру ол кезде ерлікке барабар еді. Сол бір ән кешегі кесепат күндерден бүгінге қазақты бауыры бүтін, аман жеткізген секілді. Сол бір ән болмаса, біз ән таба алмай қалатын секілдіміз. Марқұм автордың өзі де бірдеңені сез­ді ме екен, “Енді мұндай ән тумайды” депті. “Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек”, деп Шәкәрім қажы айтпақшы, шындығында өзгерек еді. Сол бір ән – “Менің Қазақстаным” еді. Енді жылдар өткен соң барып осынау қуатты әннің мемлекеттің Әнұранына айналуы да тегін дейсіз бе? Қай елде болсын мемлекеттің рәміздерін жасаған адамдар зор құрметке, мәртебеге ие. Сондықтан да, Шәмшінің де сол қошеметке кенелетініне еш шүбә жоқ. Талант – халықтың байлығы, бақыты. Ендеше, сол бақытты аялай білейік. Қали СӘРСЕНБАЙ.