Кемшілікке кеңшілік жасалмауы тиіс

Елімізде тәуелсіздіктің тұғыры терең орнығуымен бекзат табиғаттың жаратылыс жасаған табиғи қорын сақтау мен өсімін молайту бағытында түбегейлі бетбұрыстар жасалды. Ақтөбе облысындағы “Ерекше қорғалатын табиғи аумақ” дәрежесінде Ырғыз ауданындағы табиғи кешендер батыс өлкеміздегі бірден-бір сулы-батпақты өлке мен далалық биологиялық алуан түрлілігі бойынша ерекше қорғауды қажет ететін табиғи ареалдар тоғысуымен ерекшеленетін өлкелер қатарына енгізілді. Әлемдік құбылыстағы сирек кездесетін ландшафтық жаратылысының ерекшелігі сол сулы-батпақты өлке мен шөлді дала болып алшақ жатқан эволю­циялық түрлердің егіз қатар орналасуында. 2000 жылдарға дейін өлкенің сұлу да бай табиғаты, оның тарихы мен мәдени ескерткіштері ғылыми орта назарынан тыс қалып зерттелмеуі, соның салдарынан аяусыз, есепсіз пайдаланылуына жол берілуі қынжылтады. 70-жылдары азық-түлік бағдарламасы кең етек алып, сол қажеттілікті өтеу мақса­тын­да жыл сайын 220 мыңға тарта киіктер ауланып, кәсіпшілікті өркендеткен. Байтақ бассейнінен 1 мың тоннадан астам балық дайындалып, Арал балық зауытының мекені болған 90-нан астам су қоймалары атмо­сфе­радағы қалыпты экологиялық ахуалды қалыптастырған аймақ табиғи қоғамдық құры­лыстың мүдде- мақсатын толық орындаған. Бүгінде жаратылыс заңы өзіне жасалған кінәраттарға тепе-теңділік шарттарының бұзылуы бойынша бірнеше еселеген динами­калық өсімімен қарсы әсерін тигізіп отыр. 2007 жылы Қазақстан зоологиялық зерттеу институтымен бірлескен есеп жүргізу нәтижесінде Бетпақдала түрлілігі бойынша киіктердің миграциялық жолында 7 мыңға жетер-жетпес бас қана қалуы, өсімдіктер дүниесінің, соның ішінде сирек кездесетін дәрілік түрлерінің 68-70 жылдардағы есепке алынған картотекадағы тұқым­дастарының 2009 жылғы есеп бойынша жартысына жуығының табылмауы, өлкенің негізгі табиғи байлығы балықтардың жойылып кету қаупі деңгейіне баруы кемшілікке кеңшілік жасаудың ретсіздігінің айқын дәлелі. 2007 жылы Үкімет қаулысымен көлемі 763 549 га “Ырғыз – Торғай мемлекеттік табиғи резерваты” мемлекеттік мекемесі құрылып, оған бұрынғы Торғай зоологиялық қаумалының (заказник) 296 мың га жері қосып берілді. Резерват аймағын 2 өзен, 21 көл, қаумал жерін 4 өзен, 32 көл меншік­теген. Су бассейндерінде құстардың 250 – ге тарта түрі, олардың 32-сі “Қызыл кітапқа” енгізілген. Ерекше қорғауға алынған киіктердің бұрынғы 7 мыңға жуығы 2009 жылдың күзіндегі аэроесепте 80 мыңның шамасында өсуі өзін-өзі қалпына келтіру үдерісіндегі биотехникалық шаралардың айқын дәлелі. Ал 2008-2009 жылдары көктемгі судың тасуымен толығатын көлдер қыс айларында қардың аз түсуі салдарынан тасымай тайыздап, құрғап қалу жағдайында болды. Енді өлкенің байлығы– балықтарды сақтау мен өсімін молайту жұмысын сындарлы сынақ күтіп тұрғандай. Оған себеп 90 көлді Ырғыздың соңғы жылдары облыс­тық атқарушы биліктің шешімімен “Ерекше қорғалатын табиғи аймақтағы” көлдерден шектеулі балық кәсіпшілігін жүргізуге жеке кәсіпкерлерге 10 жылға рұқсат беруімен қатар, кәсіпшілік көлдерінің, киіктердің миграциялық жолдарының жақын жатуы, техникалардың есепсіз қысы-жазы қозға­лысы, балықтардың арасында ауру тарауына себепші Қытайдың арзанқол ауларының пайдалануы және балық аулау мерзімдерінің өлкенің фауналық ерекше­ліктеріне терең талдау жасалмауы, кәсіп­керлердің мелиора­тивті шаралар туралы бейхабарлығы болды. Жалпы ережеге сай балық аулау 1 қыркүйектен бастап қыс айлары мен 15 сәуір ара­лығында жүргізіледі. Ырғыз жеріне мигра­циялық жолмен құстар наурыздың аяғы, сәуірдің басында келіп, олардың 90% көлдер жүйесінде балдырлармен қоректенеді. Өткен жылдардың тәжірибелік тексеру­ле­рінде Байтақ көл, Қармақ көл, Малайдар, Жаркөл, Бөкенкөл бассейндерінде құрылған ауларға көптеп түсіп, тұншығып өлу фактілері тір­келді. Күзде балапан шығарып, ұшып кетуі бірінші қарашаға дейін жалғасып, балық кәсіпшілігі мерзімінде табиғи ортаның ареалдық ерекшеліктері эколог мамандардың уақытында құзырлы органдарға білдірмеуінен кеткен кемшілік, табиғатқа жасалған таршылық болып табылады. Сондықтан балық аулау маусымын 1 қарашадан 1 сәуір аралығына көшіру қажетті шара. ҚР Балық шаруашылығы зерттеу инсти­туты Арал филиалының мамандары су тапшы болған 2008-2009 жылдары көлдердің тайыз­дануынан қыс айларында қалың мұз құрсауында қалып жаппай қырылып қалуы мүм­кіндігін есептеп, мелиоративтік аулауға рұқсат беріп, оны облыстық балық инспек­ция­сы қадағалады. Алайда резерват тара­пынан жүргізілген бақылау бойынша сарап­тамалары көрсеткендей, жекелеген көлдердің тереңдігі, су тұздылығы, мұз қату параметрі, балықтардың тығыздығы жалпылама шыға­ры­лып, жаппай сүзіп алуға рұқсат беру салда­рынан, биылғы көктемнің мол суында аудан бойынша қорғауға алынған аумақпен қатар, жалпы аңшылық пен балық аулауға рұқсат етілген аумақтарда балықтың болмауы, олар­дың қорының жоғалып кету қаупінің туын­да­ғанының көрінісі. Қорғау аймақтарында су тартылуының себеп­те­рінен аң-құстардың аудан терри­ториясына жаппай таралуы кездесіп, киіктер, су құндыздары (ондатр), дала шошқалары жалпы пайдалану жерлерін мекендеп, күзгі лицензиямен ауланып кету ықтималдығы артып отыр. Келтірілген деректер негізінде облыстағы табиғи ерекше аймақта облыстық атқа­рушы билік, облыс­тық мәслихат, табиғат қорғау прокуратурасы мен облыстық балық инспекциясы тарапынан зерттемелер жа­салып, алдағы екі жылға аң-құстармен қа­тар, балық аулауға мораторий жариялау қажет. Б.АЙМАНОВ, “Ырғыз-Торғай МТР” ММ директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары.