Демократиялық қоғам құру – ұзақ сапардың мақсаты емес, мәресі

11 жыл бой­ына үзіліп қалған ЕҚЫҰ Сам­ми­ті­нің Астанада өт­кізілуіне де аз уа­қыт қалды. Жауап­­­ты сәт күн санап жақындап келеді. Оған ел ішіндегі әзірліктермен қатар, шет елдердегі біздің елшіліктер де қызу дай­ын­далу үстінде. Осыған байланысты біздің тілшіміз ғаламтор көмегімен Қазақстанның АҚШ-тағы Төтенше және өкілетті елшісі Ерлан Ыдырысовпен тілдесіп, бірнеше сауал қойған еді. – Ерлан Әбілфайызұлы, тәуел­сіздік алғанына 20 жыл толмай-ақ Қазақстан халықаралық беделді ұйым–ЕҚЫҰ төрағалығын атқаруға қол жеткізді. Ванкувер мен Вла­дивос­ток аралығындағы ұлан-ғайыр алқаптағы мемлекеттердің бірауыз­дан Қазақстанды төрағалыққа ла­йық деп бағалауы еліміздің мерейін көтергені анық қой. – Еліміз егемендікке қол жет­кізген күннен бастап, халықаралық қатынастар жүйесінде орын алып жатқан барлық үдерістерге белсенді түрде араласып кетті. Қазақстан көп­теген беделді халықаралық ұйым­дарға мүше болып қана қой­май (БҰҰ, ТМД, ШЫҰ, ҰҚШҰ, ИКҰ және т.б.), сонымен қатар, өз тарапынан бірнеше жаһандық бас­тамалар көтерді. Солардың бірі – бүгінгі таңда әлем жұртшылығы мойындаған, құрамына Ресей, Қы­тай, Үндістан, Түркия, Иран секілді қай­ратты мемлекеттер енген Азия­дағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес болып табы­лады. Бұл жас мемлеке­ті­міздің халықаралық аренадағы үлкен табысы екені сөзсіз. Дегенмен, құрамына 56 мем­ле­кет­ті біріктіріп, Ванкувер мен Вла­ди­восток аралығын қамтитын бе­дел­ді Ұйымға Қазақстанның төр­аға­лық етуі тәуелсіз еліміздің тари­хын­дағы аса маңызды оқиға деп есептеймін. Қазақстан посткеңестік кеңіс­тіктегі республикалар арасын­да бұл Ұйымды басқарып отырған тұң­ғыш мемлекет және бұл еліміз­дің саяси-экономикалық, әлеумет­тік-демократиялық қоғам құру және адам құқықтары, т.б. салалар­дағы жетістіктерінің мойындалуы деген сөз. Халықаралық қоғам­дас­тық тарапынан мұндай баға алу қай ел­дің болсын мерейін көтерері анық. ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету – бұл мем­лекет басшылығының жүргізіп отыр­ған көреген және сарабдал саяса­тының жемісі, халықаралық қоғамдастық тарапынан мойындалу және жас дипломатиямыздың сырт­қы саяси сахнадағы бірден-бір жеңісі болып табылады. Екіншіден, мың­даған жылдар бойы жалғасып ке­ле жатқан бай тарихымызды, мә­дениетімізді, өнерімізді әлемге паш ете­тін бірегей мүмкіндік. Үшін­ші­ден, аталған Ұйымға төрағалық ету ар­қылы еліміз мол саяси тәжі­ри­беге кенеліп, мемлекет ретінде ке­мел­дене түсетін болады. – Ұйымның атында тұрғанын­дай, мұндағы мәселелер тек қауіп­сіз­дік қана емес, жалпы ынты­мақ­тас­тыққа келіп саяды. Ал әлемде ын­тымақтаса шешетін мәселелер бас­тан асады. Мысал ретінде, ЕҚЫҰ-ның басымдықтарының 3 себет­тен тұратынын айтсақ та болар. – Ұйымның пайда болу тари­хы­на үңілсек, онда оның халық­ара­лық қатынастардағы дүрбелең ке­зең, яғни “қырғи-қабақ соғыс” за­ма­нында дүниеге келгенін көреміз. Дәл сол уақытта бір-біріне қас дер­жа­валар КСРО мен АҚШ-тың бұл ұйым­ға мүше болуы әлемдегі мәсе­ле­лердің күрделілігін, алуандығын және оларды ынтымақтаса отырып ше­шу қажеттігін байқатты. Осы мақ­сатпен 1975 жылы Еуропа ел­де­рі мен АҚШ және Канада Еу­ро­па­дағы қауіпсіздік және ынтымақ­тас­тық кеңесін (ЕҚЫК) құрып, мә­се­лелердің алуандығын ескере оты­рып, оларды үш себетке бөлген бо­ла­тын (әскери-саяси, экономи­ка­лық және гуманитарлық). 1991 жылы КСРО күйреп, әлем­дегі биполярлы жүйе ыды­ра­ғаннан кейін жаһандану үдерісі жаңа қарқынмен дами бастады. Жа­һандану нәтижесінде қауіпсіздік мәселелерінің шеңбері өзінің дәстүрлі ұғымынан ауытқи бастады. Мәселен, халықаралық терроризм, экстремизм, ұйымдасқан қылмыс, адам және есірткі саудасы сияқты қауіпсіздіктің дәстүрлі емес түрлері кеңінен етек жайды. Бұл мәсе­ле­лер­дің барлығын халықаралық қоғамдастық біріге отырып шешуі тиіс болды. ЕҚЫҰ-ға мүше мем­ле­кет­тер алдында осы және т.б. ін­дет­термен ынтымақтаса отырып кү­ре­су міндеті тұр. Бүгінгі таңда халықаралық қатынастардағы саяси, экономи­ка­лық, әскери мәселелер бір-бірімен тығыз байланысып, сабақтасып жа­тыр. Оған соңғы, ызғары әлі де та­рай қоймаған, әлемдік қаржылық дағ­дарыс барынша куә. Сондықтан әлем­дегі орын алып отырған мәсе­ле­лерді шешуде халықаралық қо­ғам­дастық үшін ынтымақтастық ауа­дай қажет. Осы орайда қазақтың “Жұ­мыла көтерген жүк жеңіл” де­ген ұлағатты бір сөзін айта кетудің ре­ті келіп тұр: – ЕҚЫҰ-ның әлемдік саясат­тағы орны баршаға мәлім. Дегенмен, оның әлемдік кеңістікте өзге де халықаралық ұйымдармен ықпалдас­тық­ты нығайтуға ұмтылуы да қажеттілік емес пе? Мысалы, БҰҰ-мен және Еуроатлантикалық қауіп­сіз­дікке қатысты өзге де халық­ара­лық ұйымдармен дегендей. – Сұрақ өте орынды. ЕҚЫҰ – ау­мақтық және халықаралық қауіп­сіз­дік жүйесінде өте беделді, тәжі­ри­белі және маңызды Ұйым. Құра­мы­на АҚШ, Ресей, толықтай Еуро­па және ТМД мемлекеттерін бірік­тір­ген Ұйымның әрекет ету ала­ңы­ның кеңдігін оңай байқауға болады. Айта кетер жәйт, еліміздің бұл Ұйым­ға төрағалық етуі оның 35 жыл­дық мерейтойымен тұспа-тұс ке­ліп отыр. Осы 35 жыл ішінде ЕҚЫҰ эволюциялық дамуында бір­не­ше сатыдан өтіп, бүгінде әлемдік қауіпсіздік жүйесінде маңызды рөл ат­қару үстінде. Атап өткенімдей, жаһандану үдеріс­терінің нәтижесінде әлемдегі кез келген мәселе бір-бірімен сабақ­тасып жатыр және АҚШ, Еу­ро­па Одағы, Жапония, Ресей тәріз­ді алпауыттардың өзі күрделі мәсе­ле­лерді біріге отырып шешу қажет­ті­гін мойындайды. ЕҚЫҰ да өз та­ра­пынан бұл қажеттілікті жете түсі­неді және осы бағытта қызмет ат­қа­рып келеді. Мәселен, бұрын Ұйым­ның қауіпсіздікті қамтамасыз ету шеңбері еуроатлантикамен шек­телсе, бертін келе енді еуро­азия­лық бағытқа да назар аударып отыр. Мұнда Қазақстанның үлесі зор екендігін атап өткен жөн. Үстіміздегі жылдың 16-17 шіл­де­сінде Алматыда өткен ЕҚЫҰ-ға мүше елдер сыртқы істер минис­тр­ле­рінің бейресми кездесуі аясында Қазақстанның бастауымен алғаш рет әлемнің әр бөлігіндегі қауіп­сіз­дікті қамтамасыз етумен айна­лы­са­тын бірнеше беделді халықаралық ұйым, атап айтсақ, НАТО, Еуропа Ода­ғы, Еуропа Кеңесі, ТМД, ҰҚШҰ және АӨСШК өкілдері кез­дес­ті. Бұл кездесу барысында ЕҚЫҰ аталмыш ұйымдармен жа­қын қатынастар орнатуға бірегей мүм­кіндік алды. Бұл кездесуді та­ри­хи деп атамасақ та, халықаралық ұйымдар арасындағы ынты­мақ­тас­тық­ты құрудағы маңызды қадам деп есептеймін. Және осының бар­лы­ғы біздің төрағалығымыздың тиім­ділігінің айқын көрінісі болып табылады. – Ерлан Әбілфайызұлы, ЕҚЫҰ – әлемде демократиялық үдерістерді дамытуды басты мақсатының бірі етіп қойған Ұйым. Ал біздің еліміздің тәуелсіз, экономикалық қуатты, демократиялық мемлекет құрудағы табысының мойындалуының белгісі деп осы төрағалық тізгінін 56 мем­ле­кеттің бірауыздан сеніп тапсыруын ай­туға болатын шығар. Оған еліміз­дің өзге де табыстарымен бірге, ел ішін­­дегі ауызбіршілік, татулық оң әсерін тигізіп отырғаны тағы анық. Ай­­тыңызшы, мұхиттың арғы жа­ғын­дағылардың қазақ­стан­дық­тар­дың осы жетістігіне пікірлері қандай? – ЕҚЫҰ халықаралық қаты­нас­тардағы биполярлы жүйе ыды­ра­ғаннан кейін қауіпсіздіктің дәс­түрлі емес мәселелеріне ерекше назар аудара бастады. Оның ішінде адам құқықтары мен демократия­лық үдерістерге бақылау жасау бар. Бұл жерде ЕҚЫҰ-ның екі дербес инс­титутын атап өткен жөн: Демо­кра­тиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюро мен Ұлт­тық азшылық істері жөніндегі Жо­ғарғы комиссар. Аталмыш инс­ти­туттардың негізгі қызметі әлем­дегі адам құқықтарын қорғау және демократиялық үдерістердің да­муы­на жағдай жасау болып табылады. Әрине, 56 мемлекеттің біздің төрағалығымызды бірауыздан қол­да­у­ын егемен еліміздің саяси, эко­но­микалық, әлеуметтік және т.б. са­лалардағы жетістіктерін мойын­да­уы деп бағалауға болады. Біршама елдер Қазақстанның қыс­қа мерзімде қол жеткізген та­быс­та­рына зор құрметпен қарайды. 70 жыл­дық тоталитарлық режім құр­са­уынан босанып шыққан жас мем­лекетіміз қоғамды демо­кра­тия­ландыру бағытында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Елімізде адамның негізгі бостандықтары мен құқықтарын қорғау үшін барлық жағдай бар. Және бұл ба­ғытта жүйелі түрде қызмет ат­қа­ры­лып келеді. Мәселен, ҚР 2009-2012 жылдарға арналған Адам құқық­та­ры саласындағы ұлттық іс-қимыл жос­пары мен 2010-2020 жылдарға ар­налған Құқықтық саясат тұ­жы­рым­дамасы жасалып жатқан жұмыстың айқын көрінісі. Со­нымен қатар, қысқа мерзім ішінде то­лықтай демократиялық қоғам құ­ру мүмкін еместігін атай отырып, де­мократиялық қоғам құру ұзақ са­пар­дың мақсаты емес, мәресі бо­лып табылатынын айтқым келеді. Еліміздің бірлігі, ынтымағы және жарқын болашағының бірден-бір кепілі болып саналатын ұлтаралық татулық пен төзімділік моделі кімді болса да тәнті етері сөзсіз. Батыстағылар Қазақстанның бұл жетістігінің маңыздылығын атап, ұлтаралық татулыққа қол жет­кі­зуінің моделін зерттеп келеді. Жалпы, Мемлекеттік департамент, бірқатар сенаторлар, америкалық ойшылдар мен сараптамашылар мемлекетіміздегі ұлтаралық татулық пен діндер арасындағы келісімді жоғары бағалайды. Ал америкалық діни ұйымдардың басшылары Қазақстандағы діни төзімділік пен бостандықты бірегей деп санайды және үш жылда бір рет Астанада өтетін Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съездерінің дәстүрлі қонағы болып келеді. – Соңғы сауал, осыдан 11 жыл бұрын Ыстамбұлда кездескеннен кейін ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшылары ЕҚЫҰ аясында жүздес­кен жоқ. Ал әлемде осы 11 жылдың ішінде қаншама ақылдаса отырып жүзеге асыратын мәселелер туып жатыр. Басқаны былай қойғанда, қаржы-экономикалық дағдарыстың салқыны қай елге де оңай тиген жоқ қой. Соған қарағанда, желтоқсанда өтетін саммиттің көтерер жүгі салмақты болатыны күмәнсіз ғой? – Өзіңіз атап өткендей, ЕҚЫҰ шеңберінде жоғары деңгейдегі кездесу соңғы рет 11 жыл бұрын Ыстамбұлда өтті. Бұл жиында бір­қа­тар маңызды құжаттар қабыл­дан­ған болатын, атап айтсақ, Еуропа қауіпсіздігі хартиясы, Қорытынды саяси декларация, Сенім шаралары туралы жаңғыртылған Вена құжаты. Аталған құжаттар еуро­атлан­ти­калық аумақтағы қауіпсіздікті қам­тамсыз етіп, нығайтуға бағыт­талған болатын. Содан бері халықаралық қатынастарда, оның ішінде қауіп­сіз­дік алаңында талай маңызды оқиғалар орын алып, түбегейлі өз­ге­рістер болып жатыр. Мысал үшін АҚШ-тағы әлемге әйгілі “11 қыркүйек” оқиғасы мен Ауған­стан­дағы соғысты, Ирактағы соғыс пен посткеңестік кеңістіктегі қақты­ғыстарды және жанжалдарды алсақ та жеткілікті ғой деп ойлаймын. Аталған оқиғалар әлемдегі қауіп­сіздік пен тұрақтылыққа кері әсерін тигізіп, мемлекеттер мен діндер арасында терең ынты­мақтастық пен үнқатысу қажет екендігін көрсетті. 1-2 желтоқсанда Астанада өткелі тұрған ЕҚЫҰ-ға мүше-мемлекеттер басшыларының бас­қосуы халықаралық қатынас­тар­дағы орын алып отырған көкей­кесті мәселелерді тақылайды. Нақ­тылай айтсақ, еуроатлантикалық және еуразиялық қауіпсіздік жүйе­сінің бірыңғай, тұтас және бөлін­бестігі қағидасына жіті назар аударылатын болады. ЕҚЫҰ кеңістігінің көлемін ескере отырып, мұндағы талқыланатын мәселелер­дің алуандығын оңай аңғаруға болады. Қазақстан саммиттің мейлінше жемісті өтуіне бар күш-жігерін салып, Ұйымға мүше мемлекет­тер­дің ұсыныстары мен пікірлерін ескеріп, сонымен қатар, мәсе­ле­лер­­дің шынайы жағдайына үлкен көңіл бөліп, еліміз және Ұйымның өзі үшін аса маңызды 56 мемлекет басшылары жиынының күн тәрті­бін нақтылауда. Мемлекетіміз төр­аға­лықты алған күннен бастап Ұйымдағы (үш себет) тепе-теңдік қағидасына ерекше маңыз беріп келеді және саммит күн тәртібін қалыптастыруда осы қағиданы ұстанады. Әрине, әр мемлекеттің ұлттық мүдделерінің әркелкілігі мен қарама-қайшылықтарын на­зарға алсақ, бұл өте күрделі жұмыс екені айтпай-ақ түсінікті. Дегенмен, Астана Саммитіне қатысушылар оның маңыздылығы мен қажеттілігін түсінеді және оның айғағы ретінде бүгінде 40-тан астам мемлекет басшыларының саммитке қатысу туралы мәлім­демелерін келтіруге болады. Әрине, бұл жоғары деңгейдегі кездесу барлық аталмыш мәселелерді ше­шеді деу қиын, алайда соңғы 11 жыл ішінде орын алып отырған қауіпсіздік мәселелерін шешу жолдарын талқылап, баға беріп, болашақтағы іс-қимыл мен ынты­мақтастықты жоспарлауға жол ашады. Жалпы алғанда, 56 мемлекет басшыларының Астанада басқо­суы­ның өзі үлкен маңызға ие деп есептеймін және саммиттің жемісті өтетіндігіне сенемін. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ.