Ақиқаттың аңсары

Қазақ «алтын пышақ қын түбінде жатпас» деп тегін айтпаса керек-ті. Оны ерте ме, кеш пе елі таниды, іздейді, жоқтайды, аруағын асқақтатады. Сондай жайсаңымыздың бірі –жазушы Мұқадес Есламғалиұлы. Артқы жасқа рухани азық қалдырып, адамгершіліктің ақ туын, көштің бет-бағдарын көрсетіп кеткен алдыңғы жақсының бірегейі, бүгінде тірі болса 70 деген асқаралы жасқа келетін Мұқадес еді. 58 жыл ғұмыры өмірге келу, өсу, оқу, тоқу, жазу, жетілу, бай мұра қалдыру, т.б. өтті. Қазақ әдебиетін байытқан «Аққу сазы», «Қайырлы түн», «Екі басқа дүние», «Толқын мен ағын», «Өз жүрегіңе үңіл», «Тұман ішін­дегі көш» сияқты әңгіме, хикаят артына қалдырған шұрайлы қазына болды. «Ғұмырнамалар мен ғибратнамалар» танымдық кітабының ғылыми маңызы зор. «Жазықсыз тамған жас» атты пьесасы республика театрларының сахнасында қойылды. Орыс тілінде «Пробный камень» атты кітабы басылды. 2001 жылы «Тұ­­ман ішіндегі көш» романы үшін халықаралық «Алаш» әде­би сыйлығын алды. 2003 жылы жа­рық көрген «Әйтеке би» та­рихи-философиялық дилогия­сы жазушы шығармашылығының шыңы. Егер қазақ әдебиетінің ел­дік жыл­дардан бергі кезеңін – тәу­елсіздік тұсындағы табысы­мыз деп даралайтын болсақ, сөз жоқ М.Есламғалиұлының шы­ғар­машылығынсыз елестету мүмкін емес секілді. Осы бір етек-жеңімізді жинап, бар-жоғымызды түгендеген кезде шұрайлы дүние­лерімен қазақ әдебиетіне Мұқадес те олжа салды. «Тұман ішіндегі көш» романын тағы бір қайталай оқығанда байқағанымыз тәуелсіздіктің ал­ғашқы жылдарындағы өлара кезең, қоғамдағы сан қилы өзгеріс жазушының жүрек сүзгісінен өтіп, санасын сілкіп, тәнін тітіркендіріп жазбауға мүмкіндік болмағасын жазғанын байқаймыз. Қаламгер «адам жанының инженері екен-ау» деп қол қоямыз. Тұман ішіндегі көштің қата­рында кім жоқ дейсің? Өзі туралы кітап жаздырғысы келетін Төре­мұрат, сөз жоқ, бүгінгі Қазақ­станның адамы. Ол үшін дүниеде сатылмайтын ештеңе жоқ. «... Мына кейуана тірлікте «сат» деген сөздің жалғыз сыңары – сатып ал! Оның қитұрқысына бұл сияқтылар кеще. Оған сұңғылалар – әлгі Төремұрат сықылдылар. Заманның құрсағында жаралып, кіндігін уақыттың өзі кескендер, әне, солар. Бүгінгі күннің мыр­залары да солар. Олардың ұғы­мында, Алланың нұр пейілінен жаралған пендесінің ең асылы – жаны мен арының бағасы да солардың қалтасында, солардың құзырында...». Бұл да нарықтық қатынастармен кірген «арыңды сатсаң да ақша тап» дейтін сасық пиғыл, қорқау күнкөріс. Бір редакцияда жұмыс істейтін адамдар әртүрлі. Ісі мен ойы қа­быспайтын Далбай, баласы шет­елге қашқан Қуангерей, тілінің тікені бар Есімхан – бір-біріне қарама-қайшы кейіпкерлер. Ше­неуніктер Төрежанов пен Кү­дербаев өмір бойы бақталас, тақ­талас, мақсатқа жету үшін еш нәрседен тайынбай­тын жандар. Тәуелсіз газет шығарып, әртүрлі кедергілерге тап болып жүр­ген Игісін ішкі қырындысын ақта­рады: «Әуелден де ауқатты мен бай­дың көлеңкесін сағалайтын қазақты үш ғасырлық отарлаудың қоқан­лоқысы еңсесін езіп жіберген бе деп қорқам. Рухы езілген халық – жалтақ. Жалтақ адам өзіне берілген еркіндікке де еркін қожалық ете алмайды. Ол әлі де күштіні ториды. Соның көлеңкесінен кеткісі келмейді....». Бұл да көкейкесті тұжырым. Саяси тәуелсіздікке жеттік, енді рухани тәуелсіздікке жетер ме екенбіз деген аңсар. Аурухана төсегінде таңылған Берекенің санасы сергек. «Пы­шаққа» тусуге дайындалып жатыр. Фәни мен бақидың арасы жақын сияқты. Қатын-баласына ақыл айтуға қашқақтайды. Өзінің ойы: «Кешкен ғұмыры өсиет пен өнегеге жарамаса, жантәсілім алдында бір-ер ауыз сөзің –кімге азық, кімге мұра?...». Бұл да айдай ақиқат. Саналы ғұмыр кешкен Береке тірлік деген жарық сәулені ұмы­тып қалмайын деп талпынады. Ұйықтататын дәрі қалың ұйқыға әкетіп барады. Түсі ме, өңі ме шұ­балған көштің ішінде жүр. Көштің арманы, мақсаты Жер жәннатын көру. Көшті тұман басты, көштің іші айқай-шу, даң-дама, алас-күлес. «Тұман ішіндегі көш» – пси­­хологиялық иірімдері мол шы­ғарма. Қоғамдағы өзгерістер адам санасына да салмақ түсіріп, өмір сүру шарттары өзгергендігін дәйекті көрсете білген. Көш – адамзат көші, қазақтың көші. Тұман басқанмен, сейіледі. Көш бағдары Жерұйық көкжиектің астында тұрған сияқты. Жазушының әлі толық бағасын алмаған шығармасы «Әйтеке би» тарихи-философиялық дилогиясы деп білеміз. Профессор Се­рікқали Шарабасов: «Әйтеке би» романы – жазушының емес, ғасырларға салмақ, қазіргілерге қиын жұмбақ – ұлан-ғайыр феномен» деп тұжырым білдірген еді. Шынында да қазақ әдебиетінде бұрын-соңды би-шешен тұлғасы толық дәл осы туындыдағыдай суреттеле қоймаған еді. Бидің қоғамдағы орны тек сөз саптау ғана емес, ел үшін тер төккен саясаткер, қоғам қайрат­кері болғандығы. Билік пен халық арасындағы елші, қалың бұқа­раның мұң-мүддесін ханға тікелей, қорғаламай өз аузынан айта алады. Хан да Алаш биінің көрегендігін, әділдігін бағалап, онымен санасып отырады. Бидің басты артықшылығы артына ерген халқы, алдындағы сөз түсінер сұңғыла ханы. Әйтеке би – ел адамы, көрген-білгені мол, зерделі жан. Ұрысқа түссе – жаужүрек батыр, дауға түссе – тілі алдаспан. Бұрынғы кеңестік дәуірде «хан дегеніміз – халықтың қанын сорушы, би дегеніміз – хан мен байлардың сойылын соғушы» деген тұжырымға мойын ұсынып келдік. Ал шығармадан білгеніміз: би – аузынан батасы түспейтін, ауыл күзетіп, ас бағып отырған шал емес, үнемі ат үстінде жүре­тін, дау келсе шешетін, сонау шы­ғыс ғұламаларының білімінен сусындаған, қазақтың арғы-бергі тарихын, салт-дәстүр, дала заңын терең игерген, алыс-жақын көрші елдердің мақсат-мүддесін, пиғылын жетік білетін білікті жан, жау келсе атқа мініп шабуылға шығатын батыр, қазақ қауымын жан-жақтан торлаған естек, түркіменге, Хиуа, Бұқара әмірлеріне, ежелгі жау қал­маққа елші болып бара алатын, хан атынан сөйлейтін саяси өкіл. Қазақ «қол бастау қиын емес, көк найзалы ерің болса, көш бастау қиын емес, артыңа ерер елің болса, бәрінен шаршы топта сөз бастау қиын, тауып айтсаң мереке қылады, таппай айтсаң келеке қылады» дейді. Сөз – құдірет. Сөз – құйын үйіреді. Ерді ұшпаққа жеткізетін де сөз, басын жерге түсіретін де – сөз. Сөз саптап атқа мінген бидің аузына хан да қа­райды, халық та үміт күтеді, жау да сескенеді, даугер де тоқтайды. Әйтеке бидің мақсаты біреуді сөзбен тоқтатып, мұқату емес, ел бірлігі, ел қамын ойлаған ханның амандығы, қарашаның мұң-мұқтажы, қазақ жеріне жау атының тұяғын тигізбеу. Сондықтан да ол еркін сөйлейді: «Биік тұрсын десек Туымыз, Өрт шалмасын десек нуымыз, Біз үш жүз керіспейік, келісейік, Керістің арты қызыл шоқ. Керісе қалсақ үшеуміз, Бірлік те жоқ, елдік те жоқ. Өзгеменен теңдік те жоқ, Әркім бір сарып басыңа, Аяқ асты қалармыз. Қатыннан әрмен дауыс қып, Қаралы жоқтау салармыз...». Шығармадағы ХVІІ-ХVІІІ ға­сыр­ларда есімдері аңызға айналған Тәуке хан, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әнет баба, Мәті, Бол­пыш, бас кейіпкер Әйтеке бидің көрегендігі, даналығы, шешен­дігі, сұңғылалығы көр­кем сөзбен әдемі өрілген. Ал шын­дығында бұл сөз көркемдігі жазу­шының қолтаңбасы екені анық. Мұқадес те сол билердің, даналардың деңгейінен, солар шыққан биіктен тұрып, сөз саптайды, таңдайыңа бал салғандай ділмарлықпен оқырманды кәусар тұныққа жетелейді, шалқар ай­дынға шығарады. Хан мен бидің сұхбатында ханның өткір сауалдарына тұшымды жауап берген би сөзі – жазушының жүрегінен шыққан сөз. Кейіпкер мен автор бір тұлғаға айналған. Мәселен, «Хан: – Би, ел неге азады, ер неге азады? – Ер азса, сенімді серігін тап­паған шығар, Ел азса, білікті басшысын таппаған шығар. – ...бірлік жөнінде не айтар едің? – Бүкіл түркі жұртын екі туып, бір қалғандай етер ем. Сосын арыс­тан Ресей мен аю шүршіттің ортасында жонымыз күдірейіп, жолбарыс боп біз жатпас па ек... – Елді қалай басқару керек деп ойлайсың? – Раймен. Ыммен. Алысты көре білумен. Сосын бұрынғылар елді қорқытып басқарма, оқытып басқар деген тәлім қалдырыпты...». «Атасы басқаның арасынан дау шықпасын деп, ауылы басқаның арасынан жау шықпасын деп, ағайын арасынан әділет қашпасын деп, айналасын әбілет баспасын деп, жетімім ешқашан жыламасын деп, жерімді жау жағаламасын» деп өмір сүрген тарихи тұлғалардың ғибратын бү­гінге жеткізген «Әй­теке би» дилогиясы тарихи та­нымдық, эт­номәдени құндылығы аса зор дүние. Азат оймен, сергек санамен, ұлан-ғайыр ізденіспен, ұлт­тық өремен, елдік ұстаныммен, ащы шындықпен, тарихи деректер­мен сәйкестіріліп жазылған, тәуел­сіздік жылдарындағы қазақ әде­бие­тінің ең бір тамаша тұмар кі­табы. Ғұмыр бойы қазақтың сөз жауһарын теріп, қос қанатын (жур­налистік және жазушылық) құлаш­тай керіп, ардың ісі әдебиет­тің жоғын жоқтаған, даналар, билер, хандар, шешендер ғұмырын ғылыми тұрғыдан зерттеген Мұ­қадес бір кезек өзі де биге айнал­ғандай болады. Билер өтті, би сөзін тірілткен Мұқадес десек артық болмас. Әне бір жылдары Әбілқайыр хан туралы айтып шулаған бір топқа «елді адастырмаңдар, тарихты бұрмаламаңдар» деп төрелік айтқан да Мұқадес екені есте. «Әбілқайыр хан» еңбегінде оның өз заманының қайраткері, елдің ері екендігін, аса ірі саяси тұлға болғанын бұлтартпас уәждермен дәлелдеп, пәтуалы тұжырым жазды. Тарихи тұлғалар жайында жазуда рулық, аймақтық тұрғыдан емес, елдік, ұлттық көзқараспен келіп, ыждағатты зерттеу керек екендігін көрсете білді. Сонымен қатар, «Әйтеке би» романы қазақ әдеби тілін байытатын тың тұрақты тіркестерге, шешендік, қанатты сөздерге толы. Ел ұмытқан көне сөздер де көптеп ұшырасады. Мәселен, «анжы-қосымша айып ақы»; «саһары – аққудың еркегі»; «алапай-жау­гер­шіліктегі олжа», «лектір-Қы­тайдың «дивархан» атты тас ат­қыш құралының жеңіл түрі», «азына күні-жексенбі»; «төрт тірек-әр рудың биі, мырзасы, пірі, батыры», т.б. Болашақта жазушы шығармаларының тілін зерттеудің өзі сұранып-ақ тұр. Міне, Ақ Жайықтан ұшқан ақ сұңқар қаламгер, Оралдан Алма­тыға арман қуып, мақсат бекітіп сапарға шыққан ақ көйлек азамат, өз міндетін адал атқара білді. Қазақ әдебиетінің көшінде Қыз Жібектің көшіндей сыры терең, сырлы көш Мұқадес көші де кетіп барады. Көштің маңдайы ашық, жүзі жарқын, бағыты –Жерұйық. «Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, Ел тегі алсын қайдан ке­мең­­герді», – деп Ілияс Жансү­гіров ақын айтқандай, өз жақ­сы­мызды құрметтейік. Орал өңірі, Сырым ауданы Мұқадес Ес­ламғалиұлының туған жері, ұшқан ұясы. Жазушының атын мәңгі есте қалдыру үшін мектепке не кітапханаға атын беру күн тәртібінде тұрған мәселе. Осы ұсыныс орындалса, ұрпақ алдында, аруақ алдында жүзіміз жарқын болары хақ. Мұрат САБЫР, филология ғылымдарының докторы, профессор. Орал қаласы.