Микотоксиндер – микроскопиялық саңырауқұлақтардың тіршілік әрекетінің улы өнімдері болып табылады. Негізінен дәннің өздігінен қызуына, көгеруіне және зақымдануына ұшыраған астықтарда кездеседі. Микотоксиннің адам ағзасына әсер етуі қайтымсыз процесс. Ол өткір және созылмалы ауруларда көрініс табады, жалпы айтқанда, микотоксикоз тудырады.
Қазіргі таңда микотоксиндердің 300-ден астам түрі белгілі. Соның ішінде ең қауіптісі – афлатоксин. Оның ішінде В1 афлатоксині биологиялық тұрғыдағы барлық танымал канцерогендердің ішіндегі күштісі және астық, тағамдық өнімдер мен жемдердің басты ластаушысы болып табылады. В1 афлатоксині жануар ағзасында М1 афлатоксиніне ауысып, диеталық және балалар тағамдарының негізі болып табылатын сүт құрамын ластайды.
Микотоксиндер көптеген елдер мен құрлықтарда таралған. Олар тағамдық өнімдерді өндіру, сақтау және қайта өңдеу кезеңдерінде, сондай-ақ, тұрмыстық жағдайда зақымдауы мүмкін. Адам ағзасы үшін үлкен қауіп төндіреді, экономикаға айтарлықтай нұқсан келтіре отырып, әлеуметтік мәселелерге дейін өрби түседі.
Көптеген елдерде, соның ішінде ТМД мен Қазақстанда астық, тағам өнімдері мен жемдерде кездесетін микотоксиндердің шектік ұйғарымы көлемі белгіленген. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, Қазақстанның оңтүстік аумағы микотоксиндік қатынас бойынша қауіпті аймақ. Ал дақылдар ішінде жүгері қауіп-қатерге көп көлемде ұшырайды.
Мұндағы күрделiлiк сол, бұл бағыттағы талдаудың біршама ұзақ созылатынына байланысты микотоксиндердің кездесу көлемін тиімді түрде бақылау іс жүзінде мүмкін емес. Мәселені шешу үшін қараңғы бөлмеде ультракүлгін сәуле астында тұрақты жұмыс істейтін астықтың сары-жасыл сәулелену жанама көрсеткіші бойынша афлатоксиндерді анықтайтын жеделдету әдісі жасалынған. Бұл өте қарапайым, қымбат құрылғыны қажет етпейді. Сол себептен де, ол өндірістік жағдайларда жедел тексерілген және афлатоксинмен ластанған астық топтамасын анықтау үшін ұсынылған. Сонымен бірге, аталмыш әдіс субъективті де болып табылады, яғни ол қараңғы бөлмені қажет етеді, ал ультракүлгін сәуле астында ұзақ жұмыс жасау көздің нашарлауына алып келеді.
Ұзақ іздестіру жұмыстары негізінде, бірқатар ғылыми болжамдарды қарастырғаннан кейін Ұлттық ғылым академиясының Ядролық физика институтындағы ғалым О.Стаховпен бірлесе отырып микотоксиндердің индикатор аспабы жасалынды және жетілдірілді. Аспап ведомствоішілік, ведомствоаралық және өндірістік сынамалар кезінде оң баға алды. Осы арқылы жүгері дәнінің афлатоксинмен ластануының жеткілікті түрде индикациясын қамтамасыз ететіндігі расталынды. Соңғы кезеңдерде бұл аппараттың құрылымын жақсарту, сенімділігін арттырып, сезімталдылығын жоғарылату мақсатында түзету, жетілдіру мен жаңғырту жұмыстары жүзеге асырылды. Ең жақсы параметрлерге ие түрлерін іріктеп алу мақсатында әртүрлі нұсқаларда түрлі электронды оптикалық және механикалық түйіндер мен сызбалар жобаланған, жасалынған және зерттелінген. Аспаптың тәжірбиелік үлгісі үш нұсқада сыналған. Қорыта келгенде, жиналған материал, өңделген сызбалық және конструктивтiк шешiмдер тәжiрибе үшiн талап етiлетiн индикатор аспаптың әмбебап параметрлері бар үлгiсін жасау үшін компьютерлік түрлендiруді қажет ететіндігін растайды.
Мұндағы жедел анықтау, жүйелі түрде бақылау және астықтағы микотоксиндерді алдын алу шаралары бойынша кепілдемелер өңделіп шығарылған.
Валентина РЕМЕЛЕ,
«Қазақ ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу ғылыми-зерттеу институты» ЖШС қызметкері, биология ғылымдарының кандидаты.
АЛМАТЫ.