Сұңқарқия, Андызды, Қосбүйрек, Қызылқабақ, Темірастау, Құйылыс, Байтақкөл, Жайлаукөл, Талдыкөл, шіркін-ай, жер-суға ат бергенде бабаларымыздың таңдайынан бал тамғандай, өрелі өрістерінің кеңдігіне тірі жан таңғалғандай ғой. Және сөйлеп тұрған әр атау сол жерге табаның тимей жатып-ақ қиялыңды жүйткітіп, көркін көз алдыңа әкеліп, тылсымынан сыр ұғуға көкірегіңде көзің мен саз төгетін күйің болса, соның бір пернесін дір еткізсең де жетеді, келгеніңде соған көзің әбден тойып, мейірің мөлт-мөлт еткен тұныққа әбден қанады дейтіндей. Жоғарыдағы ісмер қыздың қолынан шыққан сұлу кестедей жыр төгілген, сыр төгілген атаулар Ырғыз ауданындағы жер-суларға берілген.
Ырғыз-Торғай – аң-құстың базары
Ырғындап берекесі тасыған Ырғыз бойын аң-құстың қан базары дерсіз. Қызғылт қауырсыны көлдің бетін жапқанда құс емес-ау, қызыл көйлекті арудай сәнін жарастыра таранған қоқиқазды, сыңқ-сыңқ еткен аққу-қазды, мамырлап судан еріне көтерілген бірқазан мен үйректі, даланы әнге бөлеген қараторғай, бозторғайды, шиқ-шиқ еткен шымшықты, тұмсығы судан көрінсе, көздері қос моншақтай мөлдіреген ондатрды, қасқыр мен қарсақты, бұлаңдаған сұлу түлкіні, даланың көркі – желе жортқан киікті ендеше, сұқтан қорғап, көбейту де елім-жерім дейтін азаматтардың абыройлы міндеті.
Осы мақсатта 2007 жылы 14 ақпандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №109 қаулысымен «Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты» мемлекеттік мекемесі ашылған болатын. Ал осы аумақтағы қыздың қос бұрымындай алқапқа айдынымен көрік берген қос өзен – Ырғыз, Торғай осы топырақта 200 шақырымдай жалқы ағып, Тәуіп деген жердің тұсында берекесі бірігіп, қосыла ақырында ел ішінде су аяғы құрдым делінетін Шалқарға құяды. Одан өзге, Телқара, Өлкейік, Қарақай, Ащысай, Шоңқай, Талдысай сынды үлкенді-кіші өзендер мен сексен көлі бар дейтін Ырғыз бойы табиғи резерватқа өздігінен сұранған өлке екендігіне дау жоқ.
Осы Ырғыз, Торғай, Өлкейік өзендерінің бассейніндегі сексенге жуық көлдер жүйесі дүниежүзілік Рамсар конвенциясының тізіміне енгізілген сулы-батпақты алқап болып саналады екен де, резерваттың ғылыми бөлімі негізінен үш түрлі бағыттағы жұмыстарды жүргізумен айналысады екен. Олар: өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау және көбейту, ғылыми-ақпараттық және мониторинг ісін жүргізу, экологиялық насихат пен туризм бағыттарын дамыту. Резерват аумағындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты киіктердің миграциялық жолының картографиясын және олардың қыстақтарын енгізу және зерттеу, орнитологиялық зерттеулер, жойылып бара жатқан және сирек кездесетін өсімдіктермен қатар, емдік өсімдіктердің санын алу және зерттеу көрінеді.
Резерват аумағы географиялық ерекшелігіне байланысты екі учаскеге бөлініпті. Олар – «Атанбасы» және «Алакөл» жүйелері. Резерват шекарасына 7 шақырым сайын арнайы белгі қойылып, онда «Ырғыз-Торғай» мемлекеттік табиғи резерваты ерекше қорғалатын аймақ. Кіруге тыйым салынады» деп жазылған. Бірақ, өкінерлік жайт, ол ескертуді елең қылмайтындар да табылады екен. Жә, ол жайына кейінірек оралайық.
Шөлді және жартылай шөлді ландшафты аймаққа орналасқан резерват аумағы ауқымды көрінеді. Шығысында – Қарағанды, солтүстігінде – Қостанай, оңтүстігінде Қызылорда облыстарымен шектесетін 763 549 га жерге көсіліп жатқан резерватта өз істерінің нағыз жанашырлары, туған жердің табиғатына нұқсан келтіретін титтей бір қасқөйлік пиғылға бар пейілімен тойтарыс беретін аптал азаматтардың басы құралыпты. Ырғыз жеріне табанымыз тиген демалыс күні екеніне қарамастан, резерват кеңсесінің есігі ашық екен. Жаңа ғана резерват аумағына браконьерлер кірді деген хабар тиді, соған жедел жиналып, бірнеше топ аттанып кетті, шіркіндер ерекше қорғауға алынған «Қызыл кітапқа» енгізілген жануарларды қолдары қалтырамай атады. Жыл сайын қаншасы ұсталып, мүліктері тәркіленіп жатса да қоймайды. Керемет етіп, арнайы жабдықталған ондай көліктерді қуып жету де оңай емес, ал жете қалсаң, қарулы қарсылық та көрсетеді, бірақ шегірткеден қорыққан егін екпес дегендей, олардан қорқып, жұмысымызды атқармай, жаныашымас қаскөйлерге ел мен жер байлығын құртуына жол беруге бола ма, сондықтан көбіне түн баласы ұйқы көрмейміз, дейді резерваттағы азаматтар.
Резерват директорының орынбасары Амангелді Алтыбаев: «Табиғатқа қол сұғып, кіруге болмайды» деген жазуды елең қылмай, аң ататындар өзге облыстардан да келіп жатады. Өткенде біздің жігіттер Атанбасы тауының маңынан мемлекеттік нөмірі N 515 TOA қоңыр түсті LAND CRUІSER 100 джип автокөлігін тоқтатты. Автокөлік ішінде Қызылорда облысының Қармақшы ауданынан 3 азамат бар екен. Тексеру барысында қару-жарақ, киік қаны мен терісінің қылшығы жабысқан пышақ, оқ патрондарын таптық. Сол маңайдан оқ тиіп өлген киіктердің денелері табылып, оқиға Ырғыз аудандық ішкі істер бөліміне хабарланып, қылмыстық іс қозғалды. Бұл шараға мемлекеттік инспекторлар: Е.Жайылханов, М.Мизамбаев қатысса, Тұзды сорда ауданымыздағы Тәуіп ауылдық округінің Құйылыс елді мекенінен 6 адам пайдалануға тыйым салынған жануарлар дериваттарын заңсыз жинап жүрген жерінде қолға түсті. Оларды тексеру кезінде қап ішіне салынған 171 дана киіктің ескі мүйіздері заттай дәлелдеме ретінде алынып, Ырғыз аудандық ішкі істер бөліміне тапсырылды. Бұл шараға мемлекеттік инспекторларымыз Ж.Баймурзин, А.Жансүгіров, Ж.Сүгіртаев қатысты», деді.
Ырғыз-Торғай өзен-көл жүйесі жауын-шашын суымен қамтамасыз етіледі. Құрғақ климатқа байланысты судағы тегістік те үнемі бір қалыпта болмайды. Табиғат-ана кей қыста қардан, жазда жаңбырдан қысып, тамшы тамызбай, шөлдеткен тұста, Ырғыз-Торғай бассейніндегі сулардың бәрінің дерлік деңгейлері төмендеп, аумақтары азайып, көлдердің түбі көрініп қалатын тұстар аз болмайды. Сонда да мұндағы әрбір өзен-көл өзінің көлемімен, тереңдігімен және кейбірі балық өнімі жағынан ерекшеленеді екен.
Аяласаң, табиғатты аяла
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерватының жерінде өсімдіктердің 64 тұқымдасы бар. Мекеме құрылғаннан бастап атқарылған жұмыстардың нәтижесі бойынша өсімдіктердің 400-ден астам түрі, яғни 57 тұқымдасы; 207 туысы анықталыпты. Өсімдіктердің ішінде сирек және эндемикалық түр деп танылып, ерекше қорғалатын табиғи аумақ территориясы бойынша индикаторлық түр ретінде: жиделер тұқымдасына жататын туысы жиде, түрі – үшкір жеміс жиде, раушангүлділер тұқымдасына жататын туысы тобылғы, түрі – орта тобылғы, алабұталар тұқымдасына жататын туысы сексеуіл, түрі – ақ сексеуіл, туысы бұйырғын, түрі – сортаң бұйырғын анықталыпты.
Ал жануарлардың ішінде сүтқоректілерден: киік, қабан, шағыл мысығы және құстардан дала қыраны, қарақұс, жалбағай, тарғақ, аққұйрықты тарғақ, ақбас үйрек, бұйра бірқазан, қызғылт бірқазан, үкі, қарабай, қоқиқаз индикаторлық түр ретінде таңдалып алынған. Оқырманға түсінікті болу үшін индикаторлық түр дегеніміз – сол экожүйенің жағдайын анықтайтын тірі ағзалар екенін айта кеткен жөн. Дегенмен, экожүйені тұтас алып қарамай, оның болашақтағы даму бағытының қаншалықты өрістейтінін айту қиын. Бұл ретте, резерватта омыртқасыз жануарлардың толық зерттелмегені алаңдатады.
Мәселен, жаз бойы ызыңдап маза бермей, оның үстіне шағып, қаныңды соратын масаның еш пайдасы жоқтай көрінгенімен, оларсыз бір-бірімен байланысқан тіршіліктегі тынысқа үлкен зиян келер еді. Өзен-көлдердегі балықтың оларсыз көбеймейтіні белгілі. Экожүйеде бірде-бір қажетсіз тіршілік иесі жоқ екені аян. Атмосфераға, су мен топырақтағы тіршілік иелеріне, микроағзалар мен жан-жануарлар әлемінің титімдей ғана бір бөлігіне тигізілген кері әсер тұтас жүйені шайқалтып жібереді. Сондықтан Ырғыз-Торғай табиғи резерватындағы келешекте қолға алатын ауқымды жұмыстың бір парасы осы бағытқа да жүргізілуі тиіс-ау деген ой түйдік.
Әзірге резерват мұражайында омыртқасыздардың коллекцияларын ғана көре алдық. Жалпы резерват мұражайының жұмысы жақсы жолға қойылған екен. Ғылыми негізге сүйенген мұражай келушілерге үлкен мағлұмат беріп қана қоймай, жергілікті мектептердің шәкірттерімен де бірлесе көптеген жұмыстар атқаратыны көңілге қонды.
Қазіргі аз-маз жүргізілген жұмыстардың аясында Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты территориясында омыртқасыздардың 15 түрі барлығы анықталыпты. Олар: шаршылы өрмекші, кәдімгі шыбыншы, Лютка инелігі, кәдімгі дәуіт, жасыл шегіртке, қандала әскер, айналғыш қоңыз, алтынтүсті қолақоңыз, жетінүктелі ханқызы, зауза қоңыз, терек жапырақ жегіш, орамжапырақ ақкөбелек, сұлу көкшіл көбелек, қарашым құмырсқасы және қарақұрт десе, құстардың 250 түрі, оның ішінде 109 түрі сулы-сазды кешеннің өкілдері, жыртқыш құстардың 30 түрі кездеседі. Ал ареалы кішірейіп, жойылып кету қаупі бар құстардың 32 түрі «Қызыл кітапқа» енгізіліпті.
Резерват басшысы Ұлан Мамырбаев: «Жалпы әлем бойынша киіктің 5 түрі болса, соның үшеуі – Қазақстанда. Ал біздің резерваттағы осы үш популяцияның ең ірісі – Бетпақдала популяциясы. Жазда қырылмаған күнде олардың саны әжептәуір өсетін еді. Өйткені, осыған дейінгі киік санының артуы резерват жұмысының нәтижелілігін көрсеткен. Амал не, биыл жаз популяция саны кеміп қалды. Ал негізінен Ырғыз жерінде киіктер әрі күйекке түседі, әрі төлдейді. Бұл – осы өңірде өсетін ащы оттың арқасы. Эндемик және реликт өсімдіктерге, индикаторларға ерекше көңіл бөлеміз», – дейді бізбен әңгімесінде.
Резерваттың ғылыми қызметкерлері жинақтап, мұражайдан орын алған 4 эндемик өсімдіктің, 27 дәрілік өсімдіктің гербарийі, Жаманшың аймағына осыдан 700 жыл бұрын құлаған метеориттің тектиттері, бұл аймақта бұрын теңіз болғандығын айғақтайтын теңіз жәндіктерінің тасқа айналған қабыршақ, қаңқалары, акуланың тісі, ақбөкен мен өзге де жабайы аң-құстардың тұлыптарының барлығын мұражайды аралатқан гид – Баян Әбдінәбиқызы тәптіштеп айтуға әбден машықтаныпты.
Экотуризм қазаққа жат па?
Аудан әкімі Мейірхан Дуанбеков: «Ырғыз ауданының туризм саласы бойынша әлеуеті мол. Бірақ соны ұқсатып, аудан бюджетін толықтыратын жағдайын туғыза алмай келеміз. Әйтпесе, табиғат байлығына қоса, тарихи ескерткіштер, Жаманшың сынды қайталанбас қызықтар мол», – деп бір елеңдетіп қойған болатын. Шынында, Ырғызда туризмге сұранып тұрған жерлер баршылық екен. Соның бірі жоғарыда әкім айтқан – Жаманшың. Ғалымдардың болжамы бойынша бұдан миллион жыл шамасы бұрын осы жерге космостық дене салмағы 36-40 млн. тонналық метеорит құлаған. Соның салдарынан он мыңдаған мегатонна бомбаның қуатындай жарылыстан аумағы 5-6 км, тереңдігі 700 метрдей қазаншұңқыр, түскен жердің төңкерілгенінен шыңдар пайда болған. Жарылыс төңірегіндегі қысым жүздеген килобарға, температура бірнеше мың градусқа жеткен. Жарылыс толқынының, шектен тыс температура мен қысымның әсерінен жер қойнауындағы жыныстардың ауқымды бөлігі араласып, еріген және буланған. Сөйтіп, импактит, тектит жыныстары пайда болған.
Бұл екі жыныстың жер бетінде бір жерден табылуы алғашқы рет Жаманшың кратерінің үлесіне тиіп, импактиттерге – Жаманшың, тектиттерге – Ырғызит деген ғылыми атаулар беріліп, ол дүниежүзіне мәлім болды. Тектиттер тұңғыш рет осы жерден кездескен. Бұл айтылғандардың бәрін 1937-1939, 1946, 1957, 1969, 1975-1976, 1980, 1986-1988, 1989-жылдарда жүргізілген ғылыми-зерттеулерінде ғалымдар А.Яшин, В.Вохрамеев, Е.Бойцов, П.Плоренский, А.Дабажи, Р.Гриев, Д.Гарвин, Д.Шторнер өз тұжырымдамаларына енгізіліпті. 1989 жылдың күзінде АҚШ, Канада, Германия, Францияның ғалымдарынан жасақталған халықаралық экспедиция Жаманшыңға әлем назарын аударған. Ырғызит тектиті – ірілігі 2-3 мм-ден 2-3 см-ге дейін жететін тамшы, сопақ шар, иірілген көпіршік пішінді келген, күңгірт шыны тәрізді зат. Ырғызит басқа елдерден табылған тектиттерге ұқсас көрінеді. Мұның бәрін біз гид Баян Әбдінәбиқызының сөздерінен білдік.
Әбілқайыр ханның ордасы қонатын Маңтөбе, табиғаттың кеудеге таққан маржаны – Малайдаркөл, Тайпақкөл, Байтақкөл тәрізді көлдер, «Мәнi әулие қорымы», осы өңірге ғана емес, іргелес жатқан Торғай жұртының игі жақсылары құрметтеген әкелі-балалы Алмат, Самыратқа қатысты тарихи орындар, жыр-дастандар дейсіз бе, әйтеуір, Ырғызға келген жанның өзін қызықтыратын небір жәдігерді тауып, жаны жадырап қайтатыны аян. Мәні әулие қорымына қатысты да неше түрлі аңыздар бар екенін Ырғыз музейін аралағанда байқаған болсақ, резерват қызметкерлері оның Шеңбертал елдi мекенiнен 9 шақырым жерде оқшау жатқан төбе екенін, оның Темірасатау аталатынын, ал тас қорымдар биiк төбеде орналасқанына қарамастан, арнайы бармаса бiрден көзге түспейтінін айтты.
Біздің Ырғыз өлкесінде орналасқан ғажайып көлдердің бірі – Сабындыкөл, дейді ырғыздықтар. Сабынкөлдің айдыны 118 гектар, көлденеңі 0,8 км, тереңдігі 1-2 метр, түбі аққайраң. Көлдің сабын аталуының себебі, оның оңтүстік жартысында қалың жалпақ қоға өседі де, қалған солтүстік, батыс бөлігі ашық айдынды. Жалпақ қоға сабағынан минералдық заттар бөлініп шығады да, көлдің ашық бетінен соққан жел оны сапырып араластырып, сабындатып жатады. Сондықтан көлге жуынуға келген ел сабынды пайдаланбайды. Табиғат-ана өзі жасаған майда сабынды суға шомылып, жаны сергіген жанның осы көлді аңсап қайта келгісі келетіні заңды емес пе.
Сонымен қатар, аудан көлемінде родонды емдік суын атқылап жатқан қайнарлар мен емдік тұзды сулар да мол. Осының бәрі ел ырысына айналып, туристер емделіп, сауығып, ал отырықшы ел соларға қызмет көрсетіп, пайдасын тапса, аудан бюджетінің де бүйірі қомпая түсер еді, деген резерват басшысы Ұлан Мамырбаев экотуризмді дамыту бағытында бүгінгі таңда Малайдар көлдер жүйесі туристік маршрутының төлқұжаты дайындалып қойылғанын айтып өтті. Экотуристік бағытты ұстанған бұл жобада маршруттың жалпы ұзындығы 61,5 шақырымға белгіленіпті. Жүру уақыты – 3 сағат 40 минутқа созылатын, маусым айынан қарашаға дейінгі аралықта 22 топқа қызмет көрсетуге лайықталған маршрут бойында сулы-нулы жердің әсем табиғаты, жұпар ауасы, ұшқан құсы мен жүгірген аңы қыдырыстаған жанның жанын жадыратады деп ойлаймыз. Көлдер маңайына қазақы үй тігіп, қымызымыз бен шұбатымызды, өзге де ұлттық тағамдарымызды әзірлеп, туристердің алдына тосса, қандай ғанибет.
Ырғыздың қамысты-қоғалы көлдері – балықшы үшін де, балық үшін де таптырмас мекен. Алайда, ауданда балықты өңдейтін кәсіпорындардың жоқтығы пайда іздеген жанның аяғын тұсайды-ақ. Оның үстіне, балық қоры шоғырланған өзен-көлдері бар ауданның облыс орталығынан 490-500 шақырым жерде жатуы тез бұзылатын балықты халық тығыз қоныстанған қалаға жеткізуге үлкен кедергі. Дегенмен, Қызылорда облысындағы Қазалы ауданының тұрғыны, «Бақыт» шаруа қожалығының төрағасы Аманбай Ерхатов Байтақ көлін мердігерлікке алып, Ырғызда балықты бастапқы өңдеу цехын ашуды жоспарлапты. Енді-енді қолға алына бастаған осы жұмысқа ырғыздықтар үмітпен қарап отыр екен.
Қайткен күнде де Ырғыздың өзен-көлдерінен ауланған балыққа сұраныс жоғары екенін облыс орталығында өткізілетін күзгі жәрмеңкелерден көріп жүрміз. Халық Ырғыз балығы десе елеңдеп, қақшып алып кетіп жатады. Сондықтан бірді-екілі балық өңдейтін кәсіпорынның аздық етуі де мүмкін, сол себепті осы істі дөңгелентіп алып кететін кәсіпкерлер табылып жатса, оларға қолдау көрсетілетін болса, кәні, дейді ырғыздықтар.
Түйін
Облыс орталығынан шалғайда жатса да, хал-қадерінше тырбанып, еселеп еңбек етіп, туған жердің өзен-көлі, тау-тасын көздерінің қарашығындай сақтап, табиғатын аялап, елдік дәстүрдің озығына тозаң түсірмей ұрпақтарына жеткізіп келе жатқан Ырғыз ауданының жұртшылығын қалай мақтап, мадақтасаң да артықтық етпейтіндей. Күнделікті қоңыртөбел тіршілігін кешіп, ертеңгі күндеріне деген үмітін желмаяға артқандай етіп, қайтсек бабалардан мирасқа қалған жерді жетімсіретпейміз, оның көсегесін көгертеміз деген игілікті ойдың жетегінде жүрген оларға үлкен бір ризашылықпен қарадық.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан».
Астана – Ырғыз – Астана.
Сұңқарқия, Андызды, Қосбүйрек, Қызылқабақ, Темірастау, Құйылыс, Байтақкөл, Жайлаукөл, Талдыкөл, шіркін-ай, жер-суға ат бергенде бабаларымыздың таңдайынан бал тамғандай, өрелі өрістерінің кеңдігіне тірі жан таңғалғандай ғой. Және сөйлеп тұрған әр атау сол жерге табаның тимей жатып-ақ қиялыңды жүйткітіп, көркін көз алдыңа әкеліп, тылсымынан сыр ұғуға көкірегіңде көзің мен саз төгетін күйің болса, соның бір пернесін дір еткізсең де жетеді, келгеніңде соған көзің әбден тойып, мейірің мөлт-мөлт еткен тұныққа әбден қанады дейтіндей. Жоғарыдағы ісмер қыздың қолынан шыққан сұлу кестедей жыр төгілген, сыр төгілген атаулар Ырғыз ауданындағы жер-суларға берілген.
Ырғыз-Торғай – аң-құстың базары
Ырғындап берекесі тасыған Ырғыз бойын аң-құстың қан базары дерсіз. Қызғылт қауырсыны көлдің бетін жапқанда құс емес-ау, қызыл көйлекті арудай сәнін жарастыра таранған қоқиқазды, сыңқ-сыңқ еткен аққу-қазды, мамырлап судан еріне көтерілген бірқазан мен үйректі, даланы әнге бөлеген қараторғай, бозторғайды, шиқ-шиқ еткен шымшықты, тұмсығы судан көрінсе, көздері қос моншақтай мөлдіреген ондатрды, қасқыр мен қарсақты, бұлаңдаған сұлу түлкіні, даланың көркі – желе жортқан киікті ендеше, сұқтан қорғап, көбейту де елім-жерім дейтін азаматтардың абыройлы міндеті.
Осы мақсатта 2007 жылы 14 ақпандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №109 қаулысымен «Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты» мемлекеттік мекемесі ашылған болатын. Ал осы аумақтағы қыздың қос бұрымындай алқапқа айдынымен көрік берген қос өзен – Ырғыз, Торғай осы топырақта 200 шақырымдай жалқы ағып, Тәуіп деген жердің тұсында берекесі бірігіп, қосыла ақырында ел ішінде су аяғы құрдым делінетін Шалқарға құяды. Одан өзге, Телқара, Өлкейік, Қарақай, Ащысай, Шоңқай, Талдысай сынды үлкенді-кіші өзендер мен сексен көлі бар дейтін Ырғыз бойы табиғи резерватқа өздігінен сұранған өлке екендігіне дау жоқ.
Осы Ырғыз, Торғай, Өлкейік өзендерінің бассейніндегі сексенге жуық көлдер жүйесі дүниежүзілік Рамсар конвенциясының тізіміне енгізілген сулы-батпақты алқап болып саналады екен де, резерваттың ғылыми бөлімі негізінен үш түрлі бағыттағы жұмыстарды жүргізумен айналысады екен. Олар: өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау және көбейту, ғылыми-ақпараттық және мониторинг ісін жүргізу, экологиялық насихат пен туризм бағыттарын дамыту. Резерват аумағындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты киіктердің миграциялық жолының картографиясын және олардың қыстақтарын енгізу және зерттеу, орнитологиялық зерттеулер, жойылып бара жатқан және сирек кездесетін өсімдіктермен қатар, емдік өсімдіктердің санын алу және зерттеу көрінеді.
Резерват аумағы географиялық ерекшелігіне байланысты екі учаскеге бөлініпті. Олар – «Атанбасы» және «Алакөл» жүйелері. Резерват шекарасына 7 шақырым сайын арнайы белгі қойылып, онда «Ырғыз-Торғай» мемлекеттік табиғи резерваты ерекше қорғалатын аймақ. Кіруге тыйым салынады» деп жазылған. Бірақ, өкінерлік жайт, ол ескертуді елең қылмайтындар да табылады екен. Жә, ол жайына кейінірек оралайық.
Шөлді және жартылай шөлді ландшафты аймаққа орналасқан резерват аумағы ауқымды көрінеді. Шығысында – Қарағанды, солтүстігінде – Қостанай, оңтүстігінде Қызылорда облыстарымен шектесетін 763 549 га жерге көсіліп жатқан резерватта өз істерінің нағыз жанашырлары, туған жердің табиғатына нұқсан келтіретін титтей бір қасқөйлік пиғылға бар пейілімен тойтарыс беретін аптал азаматтардың басы құралыпты. Ырғыз жеріне табанымыз тиген демалыс күні екеніне қарамастан, резерват кеңсесінің есігі ашық екен. Жаңа ғана резерват аумағына браконьерлер кірді деген хабар тиді, соған жедел жиналып, бірнеше топ аттанып кетті, шіркіндер ерекше қорғауға алынған «Қызыл кітапқа» енгізілген жануарларды қолдары қалтырамай атады. Жыл сайын қаншасы ұсталып, мүліктері тәркіленіп жатса да қоймайды. Керемет етіп, арнайы жабдықталған ондай көліктерді қуып жету де оңай емес, ал жете қалсаң, қарулы қарсылық та көрсетеді, бірақ шегірткеден қорыққан егін екпес дегендей, олардан қорқып, жұмысымызды атқармай, жаныашымас қаскөйлерге ел мен жер байлығын құртуына жол беруге бола ма, сондықтан көбіне түн баласы ұйқы көрмейміз, дейді резерваттағы азаматтар.
Резерват директорының орынбасары Амангелді Алтыбаев: «Табиғатқа қол сұғып, кіруге болмайды» деген жазуды елең қылмай, аң ататындар өзге облыстардан да келіп жатады. Өткенде біздің жігіттер Атанбасы тауының маңынан мемлекеттік нөмірі N 515 TOA қоңыр түсті LAND CRUІSER 100 джип автокөлігін тоқтатты. Автокөлік ішінде Қызылорда облысының Қармақшы ауданынан 3 азамат бар екен. Тексеру барысында қару-жарақ, киік қаны мен терісінің қылшығы жабысқан пышақ, оқ патрондарын таптық. Сол маңайдан оқ тиіп өлген киіктердің денелері табылып, оқиға Ырғыз аудандық ішкі істер бөліміне хабарланып, қылмыстық іс қозғалды. Бұл шараға мемлекеттік инспекторлар: Е.Жайылханов, М.Мизамбаев қатысса, Тұзды сорда ауданымыздағы Тәуіп ауылдық округінің Құйылыс елді мекенінен 6 адам пайдалануға тыйым салынған жануарлар дериваттарын заңсыз жинап жүрген жерінде қолға түсті. Оларды тексеру кезінде қап ішіне салынған 171 дана киіктің ескі мүйіздері заттай дәлелдеме ретінде алынып, Ырғыз аудандық ішкі істер бөліміне тапсырылды. Бұл шараға мемлекеттік инспекторларымыз Ж.Баймурзин, А.Жансүгіров, Ж.Сүгіртаев қатысты», деді.
Ырғыз-Торғай өзен-көл жүйесі жауын-шашын суымен қамтамасыз етіледі. Құрғақ климатқа байланысты судағы тегістік те үнемі бір қалыпта болмайды. Табиғат-ана кей қыста қардан, жазда жаңбырдан қысып, тамшы тамызбай, шөлдеткен тұста, Ырғыз-Торғай бассейніндегі сулардың бәрінің дерлік деңгейлері төмендеп, аумақтары азайып, көлдердің түбі көрініп қалатын тұстар аз болмайды. Сонда да мұндағы әрбір өзен-көл өзінің көлемімен, тереңдігімен және кейбірі балық өнімі жағынан ерекшеленеді екен.
Аяласаң, табиғатты аяла
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерватының жерінде өсімдіктердің 64 тұқымдасы бар. Мекеме құрылғаннан бастап атқарылған жұмыстардың нәтижесі бойынша өсімдіктердің 400-ден астам түрі, яғни 57 тұқымдасы; 207 туысы анықталыпты. Өсімдіктердің ішінде сирек және эндемикалық түр деп танылып, ерекше қорғалатын табиғи аумақ территориясы бойынша индикаторлық түр ретінде: жиделер тұқымдасына жататын туысы жиде, түрі – үшкір жеміс жиде, раушангүлділер тұқымдасына жататын туысы тобылғы, түрі – орта тобылғы, алабұталар тұқымдасына жататын туысы сексеуіл, түрі – ақ сексеуіл, туысы бұйырғын, түрі – сортаң бұйырғын анықталыпты.
Ал жануарлардың ішінде сүтқоректілерден: киік, қабан, шағыл мысығы және құстардан дала қыраны, қарақұс, жалбағай, тарғақ, аққұйрықты тарғақ, ақбас үйрек, бұйра бірқазан, қызғылт бірқазан, үкі, қарабай, қоқиқаз индикаторлық түр ретінде таңдалып алынған. Оқырманға түсінікті болу үшін индикаторлық түр дегеніміз – сол экожүйенің жағдайын анықтайтын тірі ағзалар екенін айта кеткен жөн. Дегенмен, экожүйені тұтас алып қарамай, оның болашақтағы даму бағытының қаншалықты өрістейтінін айту қиын. Бұл ретте, резерватта омыртқасыз жануарлардың толық зерттелмегені алаңдатады.
Мәселен, жаз бойы ызыңдап маза бермей, оның үстіне шағып, қаныңды соратын масаның еш пайдасы жоқтай көрінгенімен, оларсыз бір-бірімен байланысқан тіршіліктегі тынысқа үлкен зиян келер еді. Өзен-көлдердегі балықтың оларсыз көбеймейтіні белгілі. Экожүйеде бірде-бір қажетсіз тіршілік иесі жоқ екені аян. Атмосфераға, су мен топырақтағы тіршілік иелеріне, микроағзалар мен жан-жануарлар әлемінің титімдей ғана бір бөлігіне тигізілген кері әсер тұтас жүйені шайқалтып жібереді. Сондықтан Ырғыз-Торғай табиғи резерватындағы келешекте қолға алатын ауқымды жұмыстың бір парасы осы бағытқа да жүргізілуі тиіс-ау деген ой түйдік.
Әзірге резерват мұражайында омыртқасыздардың коллекцияларын ғана көре алдық. Жалпы резерват мұражайының жұмысы жақсы жолға қойылған екен. Ғылыми негізге сүйенген мұражай келушілерге үлкен мағлұмат беріп қана қоймай, жергілікті мектептердің шәкірттерімен де бірлесе көптеген жұмыстар атқаратыны көңілге қонды.
Қазіргі аз-маз жүргізілген жұмыстардың аясында Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты территориясында омыртқасыздардың 15 түрі барлығы анықталыпты. Олар: шаршылы өрмекші, кәдімгі шыбыншы, Лютка инелігі, кәдімгі дәуіт, жасыл шегіртке, қандала әскер, айналғыш қоңыз, алтынтүсті қолақоңыз, жетінүктелі ханқызы, зауза қоңыз, терек жапырақ жегіш, орамжапырақ ақкөбелек, сұлу көкшіл көбелек, қарашым құмырсқасы және қарақұрт десе, құстардың 250 түрі, оның ішінде 109 түрі сулы-сазды кешеннің өкілдері, жыртқыш құстардың 30 түрі кездеседі. Ал ареалы кішірейіп, жойылып кету қаупі бар құстардың 32 түрі «Қызыл кітапқа» енгізіліпті.
Резерват басшысы Ұлан Мамырбаев: «Жалпы әлем бойынша киіктің 5 түрі болса, соның үшеуі – Қазақстанда. Ал біздің резерваттағы осы үш популяцияның ең ірісі – Бетпақдала популяциясы. Жазда қырылмаған күнде олардың саны әжептәуір өсетін еді. Өйткені, осыған дейінгі киік санының артуы резерват жұмысының нәтижелілігін көрсеткен. Амал не, биыл жаз популяция саны кеміп қалды. Ал негізінен Ырғыз жерінде киіктер әрі күйекке түседі, әрі төлдейді. Бұл – осы өңірде өсетін ащы оттың арқасы. Эндемик және реликт өсімдіктерге, индикаторларға ерекше көңіл бөлеміз», – дейді бізбен әңгімесінде.
Резерваттың ғылыми қызметкерлері жинақтап, мұражайдан орын алған 4 эндемик өсімдіктің, 27 дәрілік өсімдіктің гербарийі, Жаманшың аймағына осыдан 700 жыл бұрын құлаған метеориттің тектиттері, бұл аймақта бұрын теңіз болғандығын айғақтайтын теңіз жәндіктерінің тасқа айналған қабыршақ, қаңқалары, акуланың тісі, ақбөкен мен өзге де жабайы аң-құстардың тұлыптарының барлығын мұражайды аралатқан гид – Баян Әбдінәбиқызы тәптіштеп айтуға әбден машықтаныпты.
Экотуризм қазаққа жат па?
Аудан әкімі Мейірхан Дуанбеков: «Ырғыз ауданының туризм саласы бойынша әлеуеті мол. Бірақ соны ұқсатып, аудан бюджетін толықтыратын жағдайын туғыза алмай келеміз. Әйтпесе, табиғат байлығына қоса, тарихи ескерткіштер, Жаманшың сынды қайталанбас қызықтар мол», – деп бір елеңдетіп қойған болатын. Шынында, Ырғызда туризмге сұранып тұрған жерлер баршылық екен. Соның бірі жоғарыда әкім айтқан – Жаманшың. Ғалымдардың болжамы бойынша бұдан миллион жыл шамасы бұрын осы жерге космостық дене салмағы 36-40 млн. тонналық метеорит құлаған. Соның салдарынан он мыңдаған мегатонна бомбаның қуатындай жарылыстан аумағы 5-6 км, тереңдігі 700 метрдей қазаншұңқыр, түскен жердің төңкерілгенінен шыңдар пайда болған. Жарылыс төңірегіндегі қысым жүздеген килобарға, температура бірнеше мың градусқа жеткен. Жарылыс толқынының, шектен тыс температура мен қысымның әсерінен жер қойнауындағы жыныстардың ауқымды бөлігі араласып, еріген және буланған. Сөйтіп, импактит, тектит жыныстары пайда болған.
Бұл екі жыныстың жер бетінде бір жерден табылуы алғашқы рет Жаманшың кратерінің үлесіне тиіп, импактиттерге – Жаманшың, тектиттерге – Ырғызит деген ғылыми атаулар беріліп, ол дүниежүзіне мәлім болды. Тектиттер тұңғыш рет осы жерден кездескен. Бұл айтылғандардың бәрін 1937-1939, 1946, 1957, 1969, 1975-1976, 1980, 1986-1988, 1989-жылдарда жүргізілген ғылыми-зерттеулерінде ғалымдар А.Яшин, В.Вохрамеев, Е.Бойцов, П.Плоренский, А.Дабажи, Р.Гриев, Д.Гарвин, Д.Шторнер өз тұжырымдамаларына енгізіліпті. 1989 жылдың күзінде АҚШ, Канада, Германия, Францияның ғалымдарынан жасақталған халықаралық экспедиция Жаманшыңға әлем назарын аударған. Ырғызит тектиті – ірілігі 2-3 мм-ден 2-3 см-ге дейін жететін тамшы, сопақ шар, иірілген көпіршік пішінді келген, күңгірт шыны тәрізді зат. Ырғызит басқа елдерден табылған тектиттерге ұқсас көрінеді. Мұның бәрін біз гид Баян Әбдінәбиқызының сөздерінен білдік.
Әбілқайыр ханның ордасы қонатын Маңтөбе, табиғаттың кеудеге таққан маржаны – Малайдаркөл, Тайпақкөл, Байтақкөл тәрізді көлдер, «Мәнi әулие қорымы», осы өңірге ғана емес, іргелес жатқан Торғай жұртының игі жақсылары құрметтеген әкелі-балалы Алмат, Самыратқа қатысты тарихи орындар, жыр-дастандар дейсіз бе, әйтеуір, Ырғызға келген жанның өзін қызықтыратын небір жәдігерді тауып, жаны жадырап қайтатыны аян. Мәні әулие қорымына қатысты да неше түрлі аңыздар бар екенін Ырғыз музейін аралағанда байқаған болсақ, резерват қызметкерлері оның Шеңбертал елдi мекенiнен 9 шақырым жерде оқшау жатқан төбе екенін, оның Темірасатау аталатынын, ал тас қорымдар биiк төбеде орналасқанына қарамастан, арнайы бармаса бiрден көзге түспейтінін айтты.
Біздің Ырғыз өлкесінде орналасқан ғажайып көлдердің бірі – Сабындыкөл, дейді ырғыздықтар. Сабынкөлдің айдыны 118 гектар, көлденеңі 0,8 км, тереңдігі 1-2 метр, түбі аққайраң. Көлдің сабын аталуының себебі, оның оңтүстік жартысында қалың жалпақ қоға өседі де, қалған солтүстік, батыс бөлігі ашық айдынды. Жалпақ қоға сабағынан минералдық заттар бөлініп шығады да, көлдің ашық бетінен соққан жел оны сапырып араластырып, сабындатып жатады. Сондықтан көлге жуынуға келген ел сабынды пайдаланбайды. Табиғат-ана өзі жасаған майда сабынды суға шомылып, жаны сергіген жанның осы көлді аңсап қайта келгісі келетіні заңды емес пе.
Сонымен қатар, аудан көлемінде родонды емдік суын атқылап жатқан қайнарлар мен емдік тұзды сулар да мол. Осының бәрі ел ырысына айналып, туристер емделіп, сауығып, ал отырықшы ел соларға қызмет көрсетіп, пайдасын тапса, аудан бюджетінің де бүйірі қомпая түсер еді, деген резерват басшысы Ұлан Мамырбаев экотуризмді дамыту бағытында бүгінгі таңда Малайдар көлдер жүйесі туристік маршрутының төлқұжаты дайындалып қойылғанын айтып өтті. Экотуристік бағытты ұстанған бұл жобада маршруттың жалпы ұзындығы 61,5 шақырымға белгіленіпті. Жүру уақыты – 3 сағат 40 минутқа созылатын, маусым айынан қарашаға дейінгі аралықта 22 топқа қызмет көрсетуге лайықталған маршрут бойында сулы-нулы жердің әсем табиғаты, жұпар ауасы, ұшқан құсы мен жүгірген аңы қыдырыстаған жанның жанын жадыратады деп ойлаймыз. Көлдер маңайына қазақы үй тігіп, қымызымыз бен шұбатымызды, өзге де ұлттық тағамдарымызды әзірлеп, туристердің алдына тосса, қандай ғанибет.
Ырғыздың қамысты-қоғалы көлдері – балықшы үшін де, балық үшін де таптырмас мекен. Алайда, ауданда балықты өңдейтін кәсіпорындардың жоқтығы пайда іздеген жанның аяғын тұсайды-ақ. Оның үстіне, балық қоры шоғырланған өзен-көлдері бар ауданның облыс орталығынан 490-500 шақырым жерде жатуы тез бұзылатын балықты халық тығыз қоныстанған қалаға жеткізуге үлкен кедергі. Дегенмен, Қызылорда облысындағы Қазалы ауданының тұрғыны, «Бақыт» шаруа қожалығының төрағасы Аманбай Ерхатов Байтақ көлін мердігерлікке алып, Ырғызда балықты бастапқы өңдеу цехын ашуды жоспарлапты. Енді-енді қолға алына бастаған осы жұмысқа ырғыздықтар үмітпен қарап отыр екен.
Қайткен күнде де Ырғыздың өзен-көлдерінен ауланған балыққа сұраныс жоғары екенін облыс орталығында өткізілетін күзгі жәрмеңкелерден көріп жүрміз. Халық Ырғыз балығы десе елеңдеп, қақшып алып кетіп жатады. Сондықтан бірді-екілі балық өңдейтін кәсіпорынның аздық етуі де мүмкін, сол себепті осы істі дөңгелентіп алып кететін кәсіпкерлер табылып жатса, оларға қолдау көрсетілетін болса, кәні, дейді ырғыздықтар.
Түйін
Облыс орталығынан шалғайда жатса да, хал-қадерінше тырбанып, еселеп еңбек етіп, туған жердің өзен-көлі, тау-тасын көздерінің қарашығындай сақтап, табиғатын аялап, елдік дәстүрдің озығына тозаң түсірмей ұрпақтарына жеткізіп келе жатқан Ырғыз ауданының жұртшылығын қалай мақтап, мадақтасаң да артықтық етпейтіндей. Күнделікті қоңыртөбел тіршілігін кешіп, ертеңгі күндеріне деген үмітін желмаяға артқандай етіп, қайтсек бабалардан мирасқа қалған жерді жетімсіретпейміз, оның көсегесін көгертеміз деген игілікті ойдың жетегінде жүрген оларға үлкен бір ризашылықпен қарадық.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан».
Астана – Ырғыз – Астана.
Соңғы жаңалықтар
«Жастар» Сарайының жарты ғасырлық мерейтойы тойланды
Елорда • Кеше
«Egemen Qazaqstan» газетінің тілшісі «Дарын» сыйлығын иеленді
Мәдениет • Кеше
Алматы • Кеше
Президент Мәжіліс төрағасын қабылдады
Президент • Кеше
