Затына аты сай болсын

Қазақ елінің оң тілеуінен болар, тәлейіне қарай Алла тұғыр тірегі мықты болсын деп байтақ даланы, тілегі әр кез орындалсын, айтар сөзін жасындай жарқылдатып жеткізсін деп сөз байлығын беріпті. Қазір ұшан-теңіз осы байлықтың жарқырап туған күнімен қатар, күңгірт тұстары жоқ деп айта алмасақ керек. Бұған да заманның қиғаш желінен болып жатқан жағдай ғой деген түсіністікпен қарағанымыз жөн секілді. Тәуелсіздік атты жұмыр діңгегіміздің түбі бүгінгіден де берік бекігенде, жұртымыздың ой-санасы өзімшілдіктен арылып, ата-баба, келер ұрпақ алдындағы парыз бен қарызды терең ұғынып, ұлтымның алдында құлқынды жер жұтсын деп кемелденгенде – әлгі күңгіртіңіздің күнге ұласатыны шүбәсіз. Осы күні тіл туралы жабыла жазып, жамырай айтып жатырмыз. Бірақ көбі­міз­дің ісіміз бен сөзімізді таразы басына қойсақ, тең тұрмайды, былқ-сылқ етеді. Неге дейсіз бе, отбасымыз орашолақ, яғни ұлттық рух ала-құла, тіл мүкіс. Оны тәу етер тәуелсіздігімізге 20 жыл таяп қалса да түзей алмай келеміз. Өзімізден көрмейміз, баяғы кеңес дәуіріне, көзге көрінбейтін абстрактілі бір ұғымға теліп, сүттен ақ, судан таза болып жүрген жайымыз бар. Бүгіндері сол орашолақ отбасынан шыққандардың бі­разы іс басында жүр, түйенің белін қа­йыс­ты­ратындай қызметте де отыр. Әлеу­мет­тік зерттеулерге жүгінсек, үкімет құ­ра­мы 98 пайыз өз қаракөз қандастарымыз екен. Оның 80 пайызына жуығының ғы­лыми ата­ғы бар, яғни оқымысты. Осылай бола тұра, шешілмеген түйіндей, бітпеген іс­тей тіл ту­ралы айтыла береді. Өз тілі ту­ралы өзі сарнай беру де бір түрлі секілді. Оны айтатын та­ғы өзіміз. Бұл кешегі келмеске кеткен ке­ңестік кезеңде қазақтың 70 пайызы орыс тіліне жетік болғандығының кесірі ме дейсің. Іргелес жатқан бауыр­лар­дың көрсеткішіне көз салсақ, қырғыздар орыс тілін 30-35 па­йызы білсе, тәжік пен өзбек 20-25 пайыз­дан аспапты. Ол дәуірде орыс тілін білме­сең біттің, дегенді қазіргі ағылшын тіліндей дәріптеген де өзге емес, өзіміз болдық. Содан да шығар, асылымыз деген ана тілі­міз­дің «көкпаршылар» тақы­мынан құтыл­май жүргені. Бір замандары біз тәрізді тә­уелсіздікке қолы жеткен үн­діліктердің отар­шылдық психологиядан құ­тыла алмай, ау­диторияларда, жиын­дарда, мектептерде, тіпті үйде де ағылшын тілінде сөйлесіп, өз тілінде шала-шарпы тіл қатысып, басқа елдің үлгісіне үйір­сек­теп, өзінің төл мә­де­ниетіне, рухани құн­ды­лықтарына нем­құ­рай­лы қараған халқының ой өлшемі мүлде құл­дырап кете ме деген жазушы Рабиндранат Тагордың қаупі еске түседі де, ол жұрт­тың қазіргі мықтылармен иық тіресіп тұр­ғанын көріп, үмітіңе үкі тағып, үлкен жол­ға зер саласың. Шіркін, жаһандану бізге де анталап келгенде атақ­ты француз жа­зу­шысы Альфонс Даудеттің «Соңғы сабақ» деген шығармасында жау қолында қалған мұ­ғалімнің шәкірттеріне: «Құлдықтан құ­ты­лудың жалғыз жолы – ана тілімізді ұмыт­пау және қорғау» деп соң­ғы сабағына нүкте қойған рухты сөзі­нен алар тағылым жетіп артылады. Әрине, жаудың беті ары, де­генмен ой-санаға бас­қыншылық жоқ деп айта алмасақ керек. Егер әр қазақ әңгіме ке­йіпкеріндей тілін әспеттесе, Елбасы айт­қандай, мемлекет құрушы ұлттың мемлекеттік мәртебеге ие болған тілі абырой биігінен көрінер еді. Бәріміз де пендеміз ғой. Болған үстіне бола берсін дейміз. Осы жерде: «Сая­сат­тың да серті болады. Оның біріншісі – кешікпеу. Ұлттық мүдде ұтатын жерде ешуа­қыт­та кешікпеу керек. Шешімді тез қабыл­да­ған жөн... Екінші – асықпау. Ұлттық мүд­­деге нұқ­сан келетін, я болмаса аяқ асты етілетін жағдайда шешім қабылдауға ешуа­қыт­та асықпау керек. Сағыздай со­зып, сөз­бұй­даға салып, оны келесі буын­ның үле­сіне қал­дырып кету керек», – деген әйгілі Уинстон Черчилльдің сөзі ойға орала береді. Иә, тәуелсіздіктің арқасында тіліміз боса­ға­дан озып, кей салалар бойынша төрден орын алды. Жаны мен қаны таза азаматтар ана тілінің абыройын сан түрлі жолмен есебін тауып, ебін келтіріп, айна­лысқа енгізіп жүр. Жоғарыда айтқанымыз­дай, бұл істе әт­теген-ай болып жатса өзгеден емес, өзі­міз­ден көруіміз керек. «Қазақ тілі – қазақ халқының тілі. Ол ең ал­дымен қазаққа керек. Ол ең алдымен қазақ халқына қызмет етуі керек», – деген Елбасы Нұрсұлтан На­зар­баевтың сөзін әрқайсымыз жанымызға шым­кестедей то­қып, мойнымызға бой­тұ­мар­дай таға алсақ, қане! Қасиетті тілдің қадірін арттырып, ажа­рын ашып, айшығын келтіретін ономас­ти­калық атаулар қазақ қазақ болғалы қазақ­пен  бірге жасасып келеді. Рухани байлық, этникалық мәдениет, яғни есімдер мен атау­лар қанша ғасырлар алмасып, дәуір өзге­ріп жатса да халық тарихымен, дәс­түрімен, дін, тіл ұғымдарымен ұштасып, тамырын тереңге жайып, алтын арқауын үзген емес. Тілдің бұл саласында да қазаққа үстемдік еткендердің қай-қайсысы да қайтсек тамы­рынан ажыратып, са­ба­ғынан солдырамыз деген пиғылдары аз бол­маған. Бірақ олар жон арқасын кү­жірейткенмен ақ жол, адал тілек дегендеріне жеткізбеген. Күркілдеген көксау саясаттың өзі омақаса құлап отыр­ған. Соның бір дәйегі – тоталитарлық жүйе дер едік. Тәубесінен жаңылмаған, жан сарайын кір шалмаған Қазақ елі егемендігін алып, еңсесін тіктегеннен бергі уақыт ішінде өмір ағысы, оңға бет алған  тіл тың арнаға ауысқандай. Соның шарапаты ономастика саласына да тиіп отыр. Бұрын көп айтыла бермейтін алуан түрлі мәселелер қазір ашық талқыға түсіп, жетістік пен кемшілік  бүкпесіз әңгіме арқауына айналуда. Сөзіміз жалған болмасын, 20 жылға таяу уақыт ішінде 5 облыстың, 13 қала­ның, 54 ауданның, 7 қалалық ауданның, 43 темір жол стансасы мен бекеттердің атау­лары жа­ңарды. 6 облыстың, 12 қаланың, 14 аудан­ның, 76 темір жол стансасы мен бекет­тер­дің, 30-дан астам елді мекендердің атау­ларының орыс тіліндегі транскрип­ция­сы ай­қындалды. Жер-су атауларының 80 па­йыз­дан астамы ана тілімізде аталатын бол­ды. Бұған қарап көтеретін мәселе жоқ деген ұғым тумаса керек. Оған «Қазақ оно­мастикасы: басым бағыттары мен үлгілі үрдістері» деген тақырыпты Талдықорған қа­ласында талқыға салған халықаралық ғы­лыми-практикалық конференция дәлел болса керек. Бірден айтайық, көп жерлерде шенді мен шенеуніктерге ай қымсынып, күн «ұялатындай» кеңсе салып, оның төрт құбы­ласын алтынмен аптап, күміспен күптеп әлек­ке түссек, Талдықорғанда ұлт рухын биіктететін тіл сарайы жұртқа қызмет етіп жатыр.  Сол тіл сарайының көгілдір лен­та­сын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзі қиып, ақ жарылқасын деген екен. Аталмыш халықаралық конференцияны  Алматы облысының әкімі Серік Үмбетов тіл тағдыры, ел тағдырымен ұштас десе, Мәде­ниет министрлігі Тіл комитетінің төрағасы Бауыржан Омаров ономастика мәселесін ұлт­­тық мүдде, елдік мұрат тұрғысынан қозғады. Тәуелсіз мемлекеттің ерекше белгісі оның ұлт­тық нышандары деген ол оның иесі де киесі, жоқшысы да, жанашыры да қазақ жұр­ты, дей келіп, Мемономкомға неше түрлі өтініш-тілектер келіп жататынын айт­ты. Мек­тепке атын сұрағандардың бәрі бірдей ағар­тушы Алтынсарин немесе Нұрта­зина, Бітібаева, Нұрғалиев сынды айтулы ұстаздар еместігін, осы қарқынмен кете берсек, Ота­ны­мыздағы 8 мыңға таяу мектептің аты жетпей қалатынын, одан кейінгі жерде бала­бақшаға ауыз салмасақ жарады деген күдігін де жасырмады. «Кезінде Жамбыл атам­ның өзі де: «Атыңнан айналайын Әулие Ата, Атыңды алып қойды деп болма қапа», – деп оно­мастикалық мәселелерге жете мән беріп еді. Жәкемнен әулие емеспіз, баба­ла­ры­мыздың жан алысып, жан берісіп қорғап қалған ұлан-­ғайыр даласындағы әрбір елді-мекенді, әрбір нысанды атасақ, жөнімен атайық. Ағаттыққа алдырмайық, қапаға қал­дыр­майық», – деп сөзінің аяғын түйіндеді. Шынында, ауылдың аты атама, көшенің аты көкеме деген мәселені «Егемен Қазақ­стан» газеті әлденеше рет көтерген болатын. Аяқ астынан атқа қонып, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының ортасындағы қанталапайда қарпып қалып, қалтасын қампитқандар, одан кейінгі алакеуімде алып қалғандар шыр бітіп, шырайы кірген соң қазақтың Абайы мен Жам­былына «шабуыл» жасап, жарнамалық шы­ғындарды өз мойнымызға аламыз деп олар­дың атымен аталатын көше мен мектепке  әкелерінің не аталарының, болмаса көке­лерінің есіміне ауыстырғанын естіп, ұлыны ұлықтай алмаған бұл неткен жетесіздік, деп жағамызды ұстағанбыз. Одан кейінгі кезеңде мұндай өрескелдіктерге азды-көпті тоқтау қо­йылғанмен әлі де болса алғашқы ары­ны­нан қайта алмай жүргендер баршылық. Осы конференцияда Парламент Мәжілі­сінің депутаты Алдан Смайыл ономастика мәселесімен кімдер айналысуы керек деген мәселені тілге тиек етіп, ономастика туралы арнайы заң қабылдау керектігін алға тартып, Отанымыздың басты қалаларында латын, қытай, араб әріптерімен жазылатын атаулар­дың көбейіп кеткеніне өкініш білдірді. Ондай жат әдеттерге тыйым салатын тек заң екенін алға тартқан депутат 15 тармақтан тұ­ратын ұсыныстарын жұрт талқысына салды. Шы­нында, бір мемлекеттің аумағында өз үс­темдігін көрсеткендей жазуын жазып, жар­намасын жасау басынғандық десек болар. Өзгелер (Ресей, Украина) мұндай жөн­сіз­дік­ке жол бермейді. Оны көріп, сезіп отыр­мыз. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инс­титутының директоры, профессор Шерубай Құрманбайұлы азаматтардың аты-жөні­нің жа­зылуы туралы ой өрбітіп, қазір еліміз тұр­ғындарының өз аты-жөндерін дұрыс жазу жө­нінде талпыныс жасап жатқанын құп­тай­тынын, әйтсе де сол аты-жөннің 18 үлгіде жазылып жүр­геніне мысалдар келтіріп, Ахмет (Бай­тұр­сынұлы), Әлихан (Бөкейханұлы) секілді Алаш арыстары 1924 жылы қазақ «ов, ев» емес, «ұлы» деп жазу жөнінде қаулы қабылдатқанын, ол кейін орындалмай қал­ғанын жеткізді. Ал  қа­зір Ресейде аты-жөнді екі түрлі ғана жазу қалыптасып отырғанын айтты. Сол ұлылардың озық ойын қазір ақы­рындап іске асырып келеміз. Аты-жөн жазу кейде құжаттан тыс болып жататыны бар. Қылышынан қан тамған делінетін кеңес за­манында халқын қадір тұтқан, ұлтының ұлы бола білген Б.Момышұлы, Б.Қыдыр­бекұлы, Ш.Смаханұлы секілді санаулы арыс­тар ал­дыңғы ағаларының арманын ықпай-бұқпай адал орындағанына куәміз. Осы арада мына бір нәрсені айта кетсек дейміз, Президент 1996 жылғы №2923 Жар­лы­ғында «Ұлты қазақ азаматтар өздерінің тегі мен әкесінің атының жазылуын қазақ тіліне тән емес, аффиксті алып тастай отырып және әкесінің атын жазған кезде азаматтың жынысына қарай «ұлы» немесе «қызы» сөз­дері қосылып бірге жазылады», – деп тайға таңба басқандай көрсеткен еді. Бір өкініш­тісі: «Тәртіпке бас иген құл болмайды, тәр­тіп­сіз ел болмайды», – деп Бауыржан Мо­мыш­ұлы айтқандай, біз жарлықтағы көр­сетілген талапты салақтық па, салғырттық па, орындамай келе жатырмыз. Алқалы бас­қосуда  жеке адамдарды былай қойғанда, АХАЖ қызметкерлері де сол құнды құжатқа атүсті қараумен келе жатқанына дәйектер кел­­тірді. Үлкендерді айтпағанның өзінде, өмір­ге келген нәрестелердің атын бұрмалап жазу тыйылар емес. Мысалы, Төлегенді – Тулеген, Әйгерімді – Айгерим, т.б. деп жазу орын алып отырғанын, әр жыл сайын жоғары оқу орнына түсіп, газет бетіне шық­қанда грант иегерлерінің аттары еріксіз езу тарт­тырады екен. Мәселен, Мөлдір атты 15 қазақ қызының аты Мольдер, Мольдир, Мольдыр, Мольдэр, Мульдыр, Мулдр – осы­лайша жал­ғасып кете береді. Оны айтасыз, таяуда ғана «Егемен Қазақстан» газетінің бетінен орын алған «Жоғары оқу орын­да­рының үздік оқы­тушысы» мемлекеттік грант иелерінің тізіміндегі қазақ ғалымдардың аты-жөндерін оқудың өзі қиынға соқты. Кей азаматтар қа­зақшалай салу қиын ба деп қалса, оған біреу көніп, біреу көнбей ме, тіпті аты-жөнімді неге жөндейсіз деп құқығын қорғайтындар да табылып қала ма деп именеді екенсің. Осын­дайда жастарға білім үй­ретіп, тәрбие беріп жүрген зиялы қауым са­натындағы азамат­тардың да Елбасы Жар­лығын ескеріп, кейінгіге үлгі бола алмағаны ма деген ой мазалай беретіні бар. Бодандықтан құтылып, бостандыққа жеткенде балаға ат қоюда талғампаздықтан, ұлт­тық үлгіден гөрі дүрмекке, көрсеқызар­лық­қа, ұл мен қыздың  ертеңін емес, бүгіннің қы­зыл-жасыл қызығына бой алдыру тыйы­лар емес. Мысалы, Қазақ елінде өткен әлем­дік деңгейдегі мәжіліс кезінде 12 бала Саммит атын иеленді. Олардың ішінде 6 ұл Саммитхан, 5 бала Саммит, 1 қыз Саммитта есімін ал­ған. Азиадамыз да бар. Бір замандары Эрнест, Тельман, Энгельс, Маркс, Октябрь деген аттар қаптап кетіп, қазір біртүрлі естіліп жүргенде, Саддам, Бен Ладендеріміздің өздері мен замандастары ертең не дер екен? Тарих ғылымдарының докторы Аманжол Күзенбайұлы: Қостанай өңірінде ХХ ғасыр басында қазақ – тұрғылықты халықтың 89 па­йызын құраса, одан кейінгі кер замандарда 50, тіпті 17 пайызға дейін құлдырап кетіп, өт­­кен жылы жария болған санақтың қоры­тын­ды­сында ұлтымыз 35,6 пайызға жеткенін кө­ріп, мерейіміз сәл де болса көтерілді. Өт­кенге кеткен есені қайтарудың негізгі бағы­ты алдымен келімсектер ауыстырған, өз атта­рын қойған географиялық атауларды анық­тап, жинақтап бір жүйеге келтіру, ғылы­ми негізін бекітуді, ономастикалық сөздік­терді құрасты­ру­ды қолға алдық. Ғалымдар атқар­ған жұ­мыстарға жүгінер болсақ, Меңді­ғара, Ұзын­көл аудандарындағы 112 елді мекендерді ел, жер жанашырлары ерінбей 60 күн аралап, 310 адаммен пікірлесіп, табыл­ған деректерді ғылыми тұрғыдан салыстыр­ғанда елді ме­кендердің 90 пайызы байырғы қазақ атаулары болып шықты. Мұндай жанкешті тірлікті азаматтар 2009-2010 жылдары да жалғастырып, 170-тен аса жер, су, ауыл атауларын зерттеді. Ол айтқан тағы бір деректерден мысал келтірер болсақ, Ұзынкөл ауданында Варваровка деген ауыл бар екен. Оның тарихына үңіл­се­ңіз, бұрынғы аты бейнелі Қарамойыл бол­ған, бі­рақ ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарында Украинадан қоныс ау­дарып келген Варвара ат­ты әйел Тойсай деген жерден тоған қа­зыпты. Соның ныс­пы­сына әлгі жер «Варваровка» атанса, 1903 жылы жер өлшеп беруші бол­ған Татьяна деген қыздың аты Қалыбай ауылына беріліп, «Татьяновка» болып шыға келген. Солтүстік Қазақстан облысына топ-тобымен жеткен өзге этнос өкілдері жергілікті халықтың қой­ған жер аттарын ешкіммен ке­ліспестен өз­герте берген. Мәселен,  Шар­бақ­­­тыны – Чебачье, Бескөлді – Бишкуль, Те­рең­көлді – Торангул, Асанды – Асанова, Ащы­көл, Тұщы­көл­дерді – Горькое, Пресное, т.б. Профессор қазір өңірде ұлтымыздың ар­дақ­тыларына ұзындығы 6 метр көше беру үшін алты ай айтысып жүретінін тілге тиек етті. Себебі, ондай «бақытқа» жету үшін кө­ше тұрғындарының келісімін алуың керек. Со­колов-Сарыбайдан шыққан тұңғыш қазақ ин­женерінің атын жаңғырту үшін алты үйден тұратын тұрғындардың қолын жинау оңайға түспепті. Өлдік, талдық деп «баталарын» алып бола бергенде үш тұрғын жалт беріп, шу шығарыпты. Есесіне С.Королевке бір ық­шам ауданды «сыйға» тарта салған. Астана қаласы тілдерді дамыту басқарма­сы­ның бастығы Оразкүл Асанғазықызы ел­ордадағы оң қадамдарды тізбелей келіп, 815 көшенің жаңа атауға ие болғанын, оның ішінде 7 көше бұрынғы қазақ астаналарын жаң­ғырт­қанын, орысша нұсқада да көше атау­ла­ры тек қазақ тілінде жазылатынын (проспект Тәуелсіздік, улица Достық, Күйші Дина, т.б.), талайдың жүйкесін жұқартқан «ситилер» Ел­басы Нұрсұлтан Назарбаевтың тарапынан болған сыннан кейін жойылғанын айта келіп, АХАЖ қызметкерлерінің нем­құрайлығынан, Президент бекіткен 1996 жылғы Жарлықты білмеуінен, не ниет та­нытпауынан қара­па­йым жұрт көп қиындық көріп, аты-жөн­де­рін­дегі бір қате жазылған әріпке бола «кішкентай» шенді мен ше­неуніктердің есігін тоз­дырып жүргенін, жар­наманы тексере алмай­тындықтарын, ол тек прокуратура қызмет­керлерінің құзы­рында екенін, бұл саладағы орашо­лақтықтардың ақиқатын айтып, жөнге келтір десең, соттасуға әзір тұратындардың ба­рын алға тартып, ұлт батыры Бауыржан Момыш­ұлының 1944 жылы Әбдіхалықовқа тіл туралы күйініп жазған хатынан сүйініп тұрып мысал келтіріп, «Балық басынан ші­ридінің» кері келіп, бізде ант ұрғанда ал­дымен оқымыстыларды ант ұрып, балдыр-батпаққа солар салынып, тілді сақтап тұру­ға, үлгі болудың орнына, әдеби тілімізден айырылуға себепкер болып барады» деген ащы айқайына басын иді. Жарнама, сауда-саттық ұйымдарына ат бергенде ел мен ұлт­ты ысырып тастап, ақшаның құлы болған­дар­дың қатарында жұрт атын әспет­тейтін кейбір азаматтардың да жүретінін, тіпті олардың «Мен кіммін, білмейсің бе?» – деп қысым көрсетуге дейін баратынын, бірақ тіл киесі ондайларды ұрмай қой­май­тынына бірер мысал да келтірді. Ономастикамен қатар, жердің кілті делінетін топонимдер туралы да осы жиында жан-жақты әңгіме болды. С.Торайғыров атын­дағы Павлодар мемлекеттік универси­те­тінің доценті, география ғылымдарының кандидаты Қуат Сапаров осы мәселенің қыр-сырын тереңнен әңгіме арқауына ай­нал­дырып, 1942-1989 жылдар аралығында Павлодар облысының жер-су атауларын зерт­теу кезінде 4412 топоним анықталып, оның 65,5 пайызы қазақ, 19,3 пайызы көне түркі, 13,7 пайызы славян, 1,5 пайызы бас­қа тілдерде болғанын жеткізді. Ол сонымен қатар, Ертіс өзені Күлтегін мен Тоныкөк ескерткіштерінде кездесетінін, айтып, Павлодар қаласына Ертіс деген атты берсек деген ұсынысын ортаға тастады. Жас ға­лымның жеке шапқанның бәрі жүйрік болмайтыны секілді ономастиканы, топонимді, жалпы атауларды анықтау ісіне тарихшы, тілші, географ ғалымдар тізе қосып, кеңесе келіп зерт­теп, зерделесе жөн болар еді деген ой байламы көңілге қонды. «Ономастикалық хабаршы» бюллетенінің бас редакторы, белгілі журналист Сабыр­жан Шүкірұлы оно­мас­тиканың ақ­параттық, тарихи, ғы­лы­ми, саяси, ұлттық санаға ық­палын қозғаса, көрнекті тілші-ғалым, филология ғылым­да­рының докторы Нұргелді Уәли, осы кезге дейін ғылымда отар­шылдық топоним, тота­ли­тарлық ұғымның барын, мұның тәуелсіз­дік алғаннан бергі кезең ішінде түзеле бас­тағанына шүкір­шілік келтіріп, ол екеуін отар­шылдық, тотали­тарлық онимдер деп атап жүрген­дерін, қазір қандай оним қауіп төн­діріп тұр деген сұрақты төтесінен қо­йып, біздің елімізде үлкен қалалардағы, оның ішінде Алматы, Астана қалала­рын­да­ғы, облыс ор­талықтарындағы, мейрамханалар, қонақ үйлер, кейбір қызмет көрсету орын­дары, шағын кәсіпорын аттары және басқалар ағылшын ба, француз ба, немісше ме – қазақ тілінен басқа сөздермен аталып та, жазылып та жатыр. Бұлардың саны күн са­нап жұмыртқадан жарып шыққан бала­пан­дай көбеюде, жарнамалап жатқаны қан­шама! Ономастикалық кеңістігіміздегі тап осы құбылысты космополиттік онимдер деп атауды ұсынып отырмыз. Бұл да ұлт үшін, өйткені, тілдік сананы, жалпы са­наны ұлтсыздандыратындықтан, жуып-шая­­тын­дық­­тан да қауіпті. Мәселен, отар­шылдық онимдер тарихи сананы тұм­шаласа, тотали­тарлық онимдер таны­мымызды басқаша өзгертіп, мәңгүртке айналдырды. Қазақша сөйлегісі келмейтін, ана тілін түсінбейтін, білмейтін қан­дас­тарымыз әлеуметтік жікке айналып шыға келді. Ал космополиттік онимдер – ұлтсыз, отансыз, космополит­тердің көбейіп, етек алып кетуіне себеп бола ма деп қауіп­тенеміз. Сондықтан да жер-су атауларына ғана емес, көпшіліктің көз алдындағы көр­некті орындардың ұлттық сипаты болуына ерекше көңіл бөлсек дейміз, – деді. Осы алқалы жиында қалалардағы қап­тап кеткен ескерткіш тақталар туралы да әңгіме болды. Бір ғана Алматының өзінен 405 ескерткіш тақта ашылыпты. Ескерткіш тақ­таны кімге қою мәселесін де анықтай­тын кезең жетті деген пікірлер өріс алып, бұған тиісті орындар мән берсе деген ұсы­ныстар айтылды. Астана медицина универ­ситетінің профессоры М.Ахме­тов­тың медицина тілінің мәселелері мен мәдениеті туралы айтқандары біраз жұрт­тың кө­кейінен орын тапты. Әсіресе, оның екі сөз бірігіп, бір ұғым беретінін ескермей бөлек жазып жүргенімізге өкініш білдірді. Мы­салы, ит тіс, күрек тіс, азу тіс, мойын омырт­қа, тоқпан жілік, т.б. орфографиялық сөздіктерде бөлек жазылған екен. Шынын­да, соңғы жылдары шыққан сөздіктердегі бірге және бөлек жа­зылатын сөздердегі қиғаштықтар та­лайдың бас ауруына, дау-дамайына айналып жүр. Әсіресе, мектеп оқушыларына тигізіп жатқан зияны өлшеу­сіз. Мұны тілші ға­лымдар бір ізге түсіруі керек. Иә, ең бастысы, тіл туралы жаңа бағ­­дарлама іске аса бастады. Бұл құжат бұрынғы құжат­тардан жіті «қимылдаса», ілгері басқан істерді жиі-жиі таразы ба­сында теңдесе, тиісті орын­дардың есебі тыңдалып, жыл мен ай нәти­жесі, алда тұр­ған міндеттер сараланса, он жылда қазақ тілінің қарымы қатайып, тұя­ғы бекір еді. Тағы да он жыл керек деген сөз­ден құ­тылып, мақсатымызға жетіп, тіліміз Ту мен Елтаңбаның қатарында нық тұрар еді. «Біздің қазақ – жер аты, тау атын әманда, сол ортаның сыр-сипатына қа­рай қоя білген жұрт. Қайда, қандай өлкеге барсаң да жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншама мән-мағына, шешілмеген құ­пия, сыр жатады», – деп аймаңдай жазушы Мұх­тар Әуезов айт­қандай, сыр мен сипат біз сөз еткен ономастикада да өз шешімін тауып, ішкі иірімдері жарқырай көрініп, ерсілі-қар­сылы пікір­та­ластарға түйін қойылып, ат пен зат үйлесім тауып, ұлттық атаулар асқақ естілер еді-ау! Сүлеймен МӘМЕТ.