Қазақстан Республикасы Ұлттық гидрометеорологиялық қызметінің құрылғанына тоқсан жылға тарта уақыт болыпты. Сонау 1922 жылы алғаш іргетасы қаланған бұл маңызды орталық бүгінде еліміздің Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің ірі де іргелі ғылыми-өндірістік кәсіпорыны болып табылады. «Қазгидромет» республикалық мемлекеттік кәсіпорыны (РМК) осы жылдар ішінде еліміздің гидрометеорологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында тынымсыз қызмет көрсетіп, өлшеусіз еңбек сіңіріп келеді. Қазіргі таңда мемлекеттік кәсіпорынның 3 мыңнан астам қызметкері өздеріне жүктелген зор міндетті орындау үшін тәулік бойы қоршаған ортаға мониторинг жүргізеді, ауа райын, су, топырақ және өсімдіктер әлемі сияқты әртүрлі ортадағы табиғи құбылыстарды бақылайды, өзгерістерге ғылыми талдаулар жүргізеді, болжамдар жасайды. Табиғи апаттарды болжап, адамдардың өмірі мен мүліктерді қорғауда сақтандыру жасайды. 2008 жылы «Қазгидромет» РМК Астана қаласына көшіп келген болатын. Ұлттық гидрометеорологиялық орталықтың ауа райын болжауда, табиғи апаттардың алдын алуда, еліміздің экологиялық ахуалын айқындауда атқарып отырған қызметімен жақынырақ танысу мақсатында «Қазгидромет» РМК-ның бас директоры, Дүниежүзілік Метеорология ұйымының Қазақстандағы тұрақты өкілі Талғат ЗЕЙНУЛЛИНДІ әңгімеге тартқан едік.
– Талғат Маратұлы, әңгімеміздің әлқиссасын қазақстандық синоптиктердің қызметіне қысқаша шолу жасаудан бастасақ. Ауа райына болжау жасағанда олар неге сүйенеді, қандай мағлұматтарды басшылыққа алады?
– Біздің синоптиктер ауа райын болжағанда, міндетті түрде Қазақстанның барлық өңірлерінде орналасқан 260 жер метеостансаларынан, 8 ірі аэрологиялық стансалардан және жер серігі арқылы алынған жан-жақты мағлұматтарды негізге алады. Бұл мағлұматтар атап айтқанда, ауаның температурасы, атмосфералық қысым, желдің бағыты мен екпіні, күннің бұлттылығы туралы деректер түгелімен арнайы синоптикалық картаға енгізіліп, әр үш сағат сайын жаңартылып, түбегейлі өңдеуден өткізіліп отырады. Мұндай ақпараттар синоптиктерге ауа райының алдағы уақыттағы өзгерістері туралы, циклон мен антициклондардың орналасуы туралы кең көлемдегі мәліметтер береді. Ауа райының кешегі және бүгінгі карталарын салыстыра отырып, синоптиктер әрбір циклон мен антициклонның нақты даму құбылыстарын анықтайды. Яғни, олар өткен тәуліктерде қалай қарай жылжыды, олардың жылдамдығы қандай дәрежеде болды және олар жүріп өткен аймақтарда ауа райы қандай өзгерістерге ұшырады. Бұл циклондар мен антициклондар өздері жүріп өткен аймақтардың ауа райының өзгеруіне қаншалықты әсер етті. Міне, осындай ақпараттарды жан-жақты зерттей отырып, синоптиктер енді циклондар мен антициклондардың қалай өзгеретінін, қалай қарай жылжитынын және өздері жүріп өтетін аймақтардың ауа райын қандай өзгерістерге ұшырататынын есептеп шығарады.
Сонымен бірге біздің синоптик ғалымдарымыз планетамызда орналасқан басқа да ауа райын болжайтын стансалардың ақпараттарын да кеңінен пайдаланады. Мәселен, Вашингтон және Рейдинг орталықтарынан келіп түсетін болжам карталары ауа райын 3-7 тәулікке дейін болжауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ауа райын сандық болжау әдістерін де барынша кең қолданамыз
– Ауа райының өзгерістері туралы қаншалықты дәрежеде дәл болжам жасай аласыздар?
– Жоғарыдағы айтылған тәсілдердің бәрін қолданғанның өзінде ауа райын 100 пайыз дәл болжау мүмкін емес. Қазіргі уақытта ауа райын болжау дәлдігі орта есеппен 78 пайызды құрайды. Ауа райының өзгеруі негізінен жер беткейінің бедерлеріне байланысты болады. Мәселен, тау бөктерлі өңірлерде ауа ағымдары биік жоталарда кешеуілдеп тұрып қалуы немесе бағыттарын күрт өзгертіп, ауытқып кетуі мүмкін. Сөйтіп, ағымдық тасқындар бұзылып, ауа ағымының жылдамдығы өзгереді.
Жер бедерлерінің кескіндері ауа температурасының тәуліктік қозғалысына елеулі ықпал етеді. Тау беткейімен жоғары соққан жел бұлттың қалыңдауына, жауын-шашынның күшейуіне әкеліп соқса, ал тау бөктерлерінен аңғарларға қарай соққан жел, керісінше, бұлттың ыдырауына, ылғалдылықтың азаюына ықпал етіп, ауа температурасының көтерілуіне алып келеді.
– Ауа райын болжаудың дәлдік мерзімі қанша? Ауа райының қауіпті құбылыстарын қанша уақыт бұрын болжам жасап айта аласыздар? Маусымдық болжамдарды мәселен, алдағы жаздың құрғақшылығын немесе қыс айларында қаншалықты қар түсетінін анықтай аласыздар ма?
– Ауа райын ұзақ мерзімге болжау басқармасында жылына екі рет маусымдық болжам жарық көреді:
* 12 наурызда жылдың жылы маусымына (сәуір-қазан айларына),
* 12 қазанда жылдың салқын маусымына (қараша-наурыз айларына).
Маусымдық болжамдарда Қазақстан Республикасы бойынша ауа температурасының және жауын-шашынның айлық мөлшерден ауытқуы туралы толық мәліметтер беріледі. Яғни алдағы маусымның әдеттегіден суық немесе жылы болатындығы, жауын-шашынның әдеттегіден көп немесе аз жауатындығы туралы деректер нақтыланады. Сонымен қатар еліміздің әр облысы бойынша ауа температурасы мен жауын-шашынның көп жылдық орташа айлық мөлшері ұсынылады. Маусымдық болжамдардың ақиқаттығының орташа пайызы ауа температурасы бойынша – 68 пайыз, жауын-шашынның мөлшері бойынша 50 пайызды құрайды.
Әрбір жылдың маусымдық мерзіміндегі ауа райының біркелкі болмайтындығына және көптеген атмосфералық үдерістердің жиі алмасып отыруына байланысты ауа райының маусымдық болжамдары кеңес түрінде ғана беріледі. Ауа райының айлық болжамдары әрбір айдың 15 жұлдызында, мысалы, ақпан айының ауа райының болжамы 15 қаңтарда, наурыз айының болжамы 15 ақпанда деген сияқты жарияланып отырады. Әрине, қысқа мерзімді ауа райы болжамдары, мәселен, алдағы 1-3 күннің ауа райы болжамдары дәлірек болады.
Гидрометеорология орталығында ауа райы тәулік бойы бақыланып отырады. Бұл ретте «Қазгидромет» орталығының басты мақсаты жергілікті әкімішілік органдарға, тиісті мекемелерге мүмкін болатын төтенше қауіптерді, ауа райының күрт өзгеру құбылыстары туралы, мүмкін болатын боран, дауыл және басқа табиғи апатты жағдайлардың мәліметтерін 12 сағат немесе мүмкін болған жағдайда 1-3 тәулік бұрын хабарлап отыру болып табылады. Сонымен бірге, Қазақстанның барлық өңірлері бойынша ауа райы болжамдарын және метеорологиялық мәліметтерді тұтынушыларға дер кезінде жеткізіп отырады.
– Қазіргі кезде кейбір тұрғындар гидрометеорталықтың болжамдарынан гөрі жауырыншылар мен экстрасенстердің болжамдарына көбірек сенетін сияқты. Жалпы, Е.Қожамсейітов сияқты ауа райын болжаушыларға қаншалықты сенуге болады?
– Көріпкелдердің ауа райын қалай болжайтынын және қандай деректерге сүйеніп сәуегейлік жасайтынын нақты айта алмаймын. Олардың болжамдарының қаншалықты шындыққа келетінін де айту қиын. «Қазгидромет» РМК Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйымның мүшесі болғандықтан халықаралық талаптарға сәйкес қалыптасқан ғылыми синоптикалық-статистикалық зерттеулерге сүйенеді.
– Гидрологиялық апаттарды қанша уақыт бұрын және қаншалықты дәлдікпен болжауға болады?
– Апатты гидрологиялық құбылыстарға көктемгі су тасқындары, таулы өзендердің күрт еріген қар немесе қатты жауған жаңбырлардан тасуы, сел және қар көшкіні жатады. Өзендердегі қатты су тасқынын кейде 1 ай немесе одан да ұзақ уақыт бұрын есептеп, ескертуге болады. Мәселен, ақпан айының соңында өзен сағаларында ерекше мол қар қоры жинақталады. Егер күн күрт жылынса немесе қалың жаңбырға ұласса, санаулы күннің ішінде-ақ апатты ахуал қалыптасуы мүмкін. Мұндай құбылыс алдын-ала синоптикалық мәліметтерге сәйкес 1 немесе 3 күнге дейін нақты болжанады. Осыған байланысты тиісті ескертулер жасалып, дабыл қағылады.
Таулы аудандардағы ұзақ мерзімді болжамдар орташа есеппен алғанда 1 ай немесе бір тоқсан бұрын әртүрлі деңгейде жүргізіліп отырады. Бұл болжамдар су қоймасының жұмыс режімін, өңірлердегі суармалы тәсілдерді жүргізу нормаларын анықтап отыру үшін керек. Тау өзендерінің тасуын, сел және қар көшкіні сияқты табиғи құбылыстарды алдын-ала дәл болжау мүмкін емес. Мұндай апаттардың пайда болуына әсер ететін құбылыстар өте тез арада, кейде бірнеше сағаттың ішінде-ақ орын алады. Таулы аймақтардағы қалың жаңбыр немесе мол қар жауатын кезеңдерді гидрометеорологиялық факторларға сүйене отырып, негізінен 12-ден 24 сағатқа дейін алдын-ала болжауға болады. Ал қар көшкіні туралы қауіп бірнеше күн бұрын анықталып, хабарланып отырады. Сонымен бірге, ірі өзендердегі көктемгі мұз кептелісінің әсерінен су деңгейінің күрт көтерілуі салдарынан болатын апатты ахуалдар да алдын-ала ескертіледі. «Қазгидромет» РМК сондай-ақ Каспий жағалауындағы су деңгейінің көтерілуін де тұрақты түрде бақылап отырады.
Соңғы он жыл ішінде Ұлттық гидрометеорологиялық қызмет елімізде орын алған бірқатар табиғи апаттарды алдын-ала дәл болжап, тиісті өңірлердің әкімдіктері мен төтенше жағдайлар органдарына күні бұрын ескертулер жасап, дабыл қақты. Мәселен, 1988 жылдың маусым айында Күмбел өзенінде орын алған селді, 1990 жылдың шілдесіндегі Беделбай өзеніндегі су тасқынын, 2008 жылы ақпанда Оңтүстік Қазақстан облысында орын алған қатты су тасқынын, 2010 жылдың наурыз айында «Алматау» тау шаңғысы базасы аумағында болған үлкен көлемдегі қар көшкінін күні бұрын анықтап, дер кезінде дабыл қақты. Осының нәтижесінде адам және материалдық шығындарға жол берілмеді.
– Талғат Мұратұлы, сіздердің мекемелеріңіз еліміздің аумағында тұрақты экологиялық мониторинг жүргізеді. Осы ретте Байқоңыр ғарыш айлағының Қазақстан экологиясына тигізген кері әсері қақында не айтасыз?
– Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшырылған зымырандардың әртүрлі бөлшектерінің жерге құлауы, аса улы жағармай қалдықтарының төгілуі, қоршаған ортаға және сол өңірде тұратын халықтың денсаулығына ерекше кері әсерін тизігіп отырғандығы жасырын емес. Әсіресе, «Протон» зымырандарын ұшырған кезде аса қауіпті гептил отынын пайдалану табиғи ортаға орны толмас шығын келтіріп отыр. Гептил қауіптілігі жағынан 1-ші класқа енген улы ластағыш болып есептеледі. Оның құрамындағы канцерогенді және мутагенді зиянды элементтер топырақта, өсімдіктерде және жануарлардың ағзасында жинақталу қабілеті жоғары уытты ластағыштар болып табылады. Ғалымдардың дерегі бойынша, ғарыш зымырандарының жерге құлаған бөлшектерінде үш тоннаға жуық пайдаланылмаған гептил сақталады және жер бетіне төгіледі. Ал оның шекті мөлшері атмосфералық ауаның 1 текше шақырымында 1 килограмм ғана болуға тиіс. Аймақтың гептилмен ластану жағдайы қоршаған ортаның табиғи тепе-теңдігінің бұзылуына, топырақтың ластанып, өсімдік атаулының құрып кетуіне әкеліп соғады. Қазір «Қазгидромет» РМК зымыран ұшыру аудандарының маңындағы елді мекендердегі атмосфераның жай-күйін бақылау мақсатында зымыран ұшырудан бұрын және ұшырғаннан кейінгі кезеңде тұрақты түрде экспедициялық зерттеулер жүргізіп, жинаған мәліметтерін тиісті органдарға тапсырып отырады.
– Балқаш көлі Арал теңізінің кебін киеді, Каспий теңізінің жағалауы экологиялық апатты аймаққа айналады деген болжамдар туралы пікіріңіз қандай?
– Балқаш көлі Іле және Жоңғар Алатауының беткейінен басталатын өзендердің суы есебінен қалыптасқан Еуразия құрлығындағы ірі су көзінің бірі болып саналады. Көлге құятын судың 80 пайызы Іле өзенінің еншісіне тиеді. Іле-Балқаш бассейніндегі жер беті суларының жалпы көлемі 28,85 текше шақырым болса, оның 17,4 текше шақырымы Қытай Халық Республикасы аумағында құралады. Соңғы уақытта Балқаш көлі төңірегінде су мәселесі өткір орын алып отыр. Атап айтқанда, мемлекеттер арасындағы су бөлісу мәселесінен туындаған көл экожүйесі қызметінің нашарлауы, су деңгейінің күрт төмендеуі, таулы аудандарда ормандардың оталуы табиғи ортаның нашарлауына кері әсерін тигізіп отыр. Іле-Балқаш бассейніндегі судың ластануы ерекше алаңдаушылық туғызуда.
Су қорының үнемді пайдаланылмауы салдарынан Іле өзенінің суы жыл сайын 20 пайызға азайып, өзен арнасы айтарлықтай тарылып кеткен. Есепсіз жүргізілген егіншілік технологиясы Балқаш және Қапшағай маңындағы судың ластануына, батпақтануына әкеліп соғуда. Балқаш көлінің ластануына Қытай елінен келетін әртүрлі техногендік қалдықтар, Балқаш мыс қорыту комбинатының техникалық қалдықтары орасан зор зиянын тигізуде. Іле-Балқаш бассейнінде экологиялық мониторинг жүргізу соңғы уақытта біршама ұлғайтылды. Алайда, бұл аймақта гидрометеорологиялық және экологиялық тексеріс жүргізетін стационарлық орындар аз. 2006 жылдан бастап көлдің оңтүстік-шығыс бөлігінде жазғы-күзгі кезеңде экспедициялық зерттеулер жүргізіліп келеді. Біздің қазіргі қолымыздағы мәліметтер бойынша, Балқаш көлінің ластану деңгейі 4 класқа жатады. Яғни, көл суының ластануы өте жоғары деңгейде.
«Қазгидромет» РМК гидролоктарының үздіксіз жүргізген мониторинг деректері көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары Іле өзенінің жоғарғы ағысында (ҚХР) және орта ағысында (ҚР) суды көп мөлшерде бөгеудің салдарынан Қапшағай қаласы маңындағы жармада өзен ағысының жылына 3,5-4,0 текше шақырым, ал кей жылдары 4,5 текше шақырым қысқарып отырғандығы анықталды. Есептеулер көрсетіп отырғанындай, мұндай су бөгеттері болмаса Балқаш көлінің деңгейі 343,2 метр болар еді. Ал қазіргі уақытта көл суының деңгейі 342,1 метр деңгейге төмендеген. Сол себепті келешекте қазіргі су қолдану тәсілі өзгертілмейтін болса, Қапшағай ГЭС-нің су қоймасына келіп түсетін және Балқаш көліне құятын су мөлшері бұдан да азайып, апатты жағдайға әкелуі әбден мүмкін. Соңғы 3-4 жылдың ішінде ғана (2005-2009) Балқаш көлінің деңгейі 0,5 метрге (46 см.) төмендеген.
Алдағы уақытта Қытай мемлекеті аумағында су бөгеулердің көбеюіне байланысты көлдің суы одан сайын төмендейді. Сонымен қатар, оның минералдылығы 2 г/л-ге дейін ұлғайған. Бұл Балқаш қаласы мен Балқаш мыс қорыту комбинатын тұщы сумен қамтамасыз етуді қиындатады. «Қазгидромет» ғалымдары Іле өзенінің ағысы төмендеген жағдайда Батыс Балқашқа келетін табиғи апаттың кері әсерін жеңілдету шараларын белгілеп, ұсыныстар әзірледі. Іле өзені алабында қазіргі су қолдану тәсілін өзгертпесе, Балқаш көлін 341,0 метр шекті деңгейде ұстап қалу мүмкін емес. Балқаш көлін табиғи қалпында сақтап қалу үшін Іле өзенімен жылына кемінде 11,5 текше метр су келуі керек. Іле өзенінен су алуды өсіру үшін тарату каналдарына фильтрация жүйлерін жасау және булану шығындарын азайту қажет. Сонымен бірге, Іле өзенінің суын ҚХР-мен бірге тиімді пайдалану мәселелерін шешу керек. Балқаш Арал теңізінің тағдырын қайталамауы үшін ҚХР мен Қазақстан Республикасы арасында суды пайдаланудың тиімді тәсілдерін белгілеу туралы шұғыл шаралар қабылдануы қажет.
– «Қазгидромет» РМК Антрактиданы зерттеу экспедициясына қатысты. Осы бір маңызды ғылыми сапар туралы не айтасыз?
– Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі жылдар шежіресінде алғаш рет Оңтүстік полюстегі жүргізіліп жатқан ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуға мүмкіндік алды. Біздің орталық қызметкерлері бұл ғылыми-зерттеу жұмыстарына Ресейдің Арктика және Антарктида институтының қолдауымен қатысқан болатын. Біздің мамандар осы ғылыми-зерттеу жұмыстарының барысында Антарктида мұздарындағы гидрохимиялық және биологиялық қоспаларының спекторлық құрамын Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы таулы аймақтардағы мұздақтардың спекторлық құрамымен салыстыру жұмыстарын жүргізді. Сонымен бірге, Ресейдің Антарктидада жүргізіп отырған гидрометеорологиялық, океанографиялық және басқа да ғылыми-зерттеу жұмыстарының мазмұнымен және оны сұрыптау тәсілдерімен танысты. Бұл ғылыми сапардағы тағы бір міндет атмосферадағы ластануға әсер етпейтін қоспалардың шоғырлану деңгейін анықтау болатын.
Біздің мамандарымыз «Академик Федоров» ғылыми-зерттеу кемесінің құрамында өткен жылғы ақпан-сәуір айларында Оңтүстік Африканың Кейптаун портынан басталған экспедиция құрамында Антарктиданың 6 жағалаулық стансаларында болып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Новолазеревская, Прогресс, Дружная-4, Мирный стансаларынан алынған мұз сынамалар мұз жамылғысының физикалық сипаты, қалыптасу ерекшелігі тұрғысында зерттеулер жүргізді. Ядролық физика институтында бұл мұз бөлшектеріне сынақ жүргізу нәтижесінде оның құрамынан қоршаған ортаны ластайтын кадмий, мышьяк сияқты металдардың мардымсыз мөлшері табылды. Сонымен бірге, Антарктида мұзының құрамынан Іле Алатауының мұздақтарының кейбір элементтері табылды. Біздің маман-ғалымдарымыздың бұл сапар барысында жинаған деректері елімізде жүргізілетін алдағы ғылыми-зерттеу жұмыстарына зор үлес қосатыны сөзсіз.
– «Қазгидромет» РМК-нің халықаралық ынтымақтастығы қандай дәрежеде?
– Біз өз жұмысымызда Дүниежүзілік метеорологиялық ұйыммен (ДМҰ) тығыз қарым-қатынаста жүргіземіз. Сонымен бірге, ДМҰ-ның ІІ және ІV өңірлік ассоциациясының жұмысына қатыстық. Басқа да гидрометеорологиялық орталықтармен тұрақты түрде екіжақты байланыстар жүргіземіз.
Айта кететін тағы бір мәселе, 23 наурыз – Дүниежүзілік метеорология күні. 1950 жылы осы күні Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымын құру туралы конвенция күшіне енді. Бүгінде бұл күнді әлемнің 189 мемлекеті атап өтеді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ.