Әдетте біз кей нәрселерге ұсақ-түйек қой деп жете мән бере бермейміз. Соның салдарынан кейде мемлекеттің мәдени саясатына нұқсан келіп жатады. «Ұсақ түйектен маңызды нәрсе жоқ», – дейді қытай халқының мақалы. Тарихи санамыздың мәңгүрттенуінен қазір қолданыста жүрген, яғни сахнадан, теледидардан көріп жүрген қазақтың ұлттық киімі шынайы дәстүрден алшақтап кеткеніне мән бермей отырмыз. Осы мәселе шын мәнінде эстетикалық бақылауға алынбағандықтан, әр адам қиялына ерік беріп, ұлттық киімді «артық қыламын деп тыртық қылып» жүр. Негізінен бұл үрдіс Кеңес дәуірінен басталған. Осындай келеңсіздіктерді жойып, тиісті салалар мен мамандар осы істі қолға алса нұр үстіне нұр болар еді.
Дәстүрлі киімдер өз ережелері бойынша тігілуі керек. Олардың жалпы нұсқасына, пішіміне, бір-бірімен сәйкестігіне өзгерістер енгізуге болмайтынын әнші, күйшілеріміз, әртістер, т.б. түсінуге тиіс. Әрине, заманға сай жеңілдету, өзгерту (стилизация) әсіресе, эстрада әншілері үшін керек те шығар. Әйтсе де, оны үлкен талғаммен жүзеге асыру керек. Жалпы, мерекелік шараларда ұлттық киімге қатысты өрескел бұрмалаулар әрдайым көзге ұрып тұрады. «Театр киімілгіштен басталады» демекші, ұлттық мәдениетімізді насихаттау, тіпті ұлттық намысты тірілту осы ұлттық киімнен басталмай ма? Тарихшы ретінде туындап отырған басты келеңсіздіктерге назар аударуды жөн көрдім.
Бас киімдер. Әсіресе, қыздардың бас киімдері сын көтермейді. Қазақ қызының классикалық бейнесін білдіретін зер тақия соңғы жылдары мүлдем жоғалып кетті. Оның орнын бүгінде абажадай бөріктер алмастырды. Жалпы, байқасаңыз, бізден басқа еш халық қыстық киімді тұрақты ұлттық костюм етіп алған жоқ, яғни сахна төріне шығармайды (әйтпесе орыстар да малақай мен тон киген). Әрине, солтүстікте тұратын жұрт болса бір сәрі, себебі, олар жаз дегенді білмейді. Ал қазақтың барлық салтанатты жиындары, ойын-сауығы, алтыбақаны, т.б. жазда, жайлауда өткен. Әйел қауымы нағыз сәнденіп шығатын кезең негізінен жаз болған. Оның үстіне тақия бізді барлық Орталық Азия халықтарымен байланыстырып тұрған мәдени символ іспеттес. Оны өзбек қызы, түркімен қызы, татар қызы да киген. Әрине, қазақ дәстүрінде қыздың тақиясы ерекше өнер туындысы болған: оны қымбат тастармен, зермен әшекейлеген, көбінесе төбесіне бір шоқ үкі тағып қойған.
Бөріктің жайына келсек, оның да түпнұсқасын ешкім ұстанып жүрген жоқ. Кезінде ақын Тұрсынхан Әбдірахманова осы мәселені көтеріп, «бөрікті ақ түлкінің терісімен көмкерген қай қазақты көрдіңдер?», – дегені бар еді. Сосын, шошақ бөрік деген бас киім кейбір өңірлерде кездескені рас, бірақ оның да ақылға сыятын көлемі, биіктігі болған. Яғни, көшпелі қоғам мүшесіне эстетикалық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан қолайлы әрі әдемі киім болғаны анық. Ал бүгінгі әртістеріміз тай қазандай бас киімдерін қалай көтеріп жүр деп ойлайсың. Көп жағдайларда тіпті еш кезде болмаған, әжелеріміздің түсіне де кірмеген батырдың дулығасы тәрізді бас киімдердің түр-түрін көріп таңғаласың.
Ер адамдардың бөріктерінің де пішіні өзгеріп кеткен. Әбден жауыр болған қалпақтарды алсақ, шын мәнінде бұл бас киім түрі тек белгілі бір кезеңде және нақты бір әлеуметтік ортада (шонжарлар арасында) орын алған сияқты. Сондықтан оны жалпыұлттық, қазақы бас киім деуге мүлдем келмейді. Өкініштісі, ешкім мұражайларға барып немесе ескі фотосуреттер мен арнайы зерттеулерді ақтарып, аталарымыз бен әжелеріміз киген шынайы киім үлгілерін анықтауға құлықсыз.
Киімге, әсіресе қыздардың көйлегіне қатысты айтар болсақ, қазақ етек-жеңге шамадан тыс желбір салмаған. «Қосетек» көйлекте тек бір ғана желбір болған. Тіпті мұражайлардағы заттарды, фотоқұжаттарды қарасаңыз, етегі де, жеңі де адамның өзіне шақ, ыңғайлы көйлектерді ғана көресіз. Сол сияқты, қамзол, бешпент, шапан, т.б. киім түрлерінің де өзіндік ерекшеліктері бар және олар мүмкіндігінше бұрмаланбауы керек. Әйелдің де, еркектің де көйлегінде тік жаға болған, ешқандай ойық жоқ, т.с.с. Қысқы киімдерді (мысалы, спектакльдерде, кинода, бейнеклиптерде көрсеткенде) қазақ ешқашан киімді жүнін сыртына қаратып кимеген. Түлкі ішік, қасқыр ішік, жанат ішік дегендердің барлығында аңның терісі астарына салынып, киімнің сырты барқыт секілді қалың матамен қапталған. Үстіне аңның терісін жамылған еркек – қазақ қоғамының көрінісі емес.
Киімнің түсі мен әшекейленуі. Қазақ қоғамында ер адамдар қызыл, жасыл, ақ, сары сияқты ашық түсті киім кимеген. Ер-азаматтың киімі көбінесе қара, қоңырқай, қара көк болып келген. Тек ішкі киім ғана (жейде, дамбал) ақ матадан тігілген. Бүгінде сахнаға домбыра ұстап шығатын кейбір әртістер, айтыскер ақындар сыпайылықты, ер адамға тән ұстамдылықты ұмытып, жұрт алдына әлем-жәлем болып шығады. Ақ киімді қазақ арасында тек диуаналар, кейбір молда-сопылар киген. Әрине, сал-серілер киген болар. Бірақ олардың да басым көпшілігі шектен шықпаған. Оның үстіне олардың киімдері бүгінгі идеологияға, мәдениетке қажет тұрақты ұлттық киім нұсқасы ретінде қабылданбайды. Келесі бір мәселе – ою-өрнекке, әшекейлеуге қатысты. Қазақ халқы ешқашан үстіне алабажақ киім кимеген. Камзолға да, тақияға да ою-өрнек, әсіресе сырмақ-текеметке салатын «қошқар мүйіз» жапсырмаған. Бұл халықтың мәдениетінің, эстетикалық талғамының өте биік болғанының айғағы (кейде орынды жерінде ұсақ өрнек, алтын жіптермен зер кесте қыздардың киіміне салынған. Сол сияқты хан-сұлтандар салтанатты жиындарда зер шапан киіп шыққан). Соңғы кезде «Көшпенділер», «Біржан сал» сияқты жаңа тарихи фильмдерде қазақтың киімдері ғылыми-этнографиялық негіздер бойынша «түзеліп», біршама тарихи шындыққа жақындай түскені қуантады (Тарихи картиналарды, сериалдарды түсіргенде киім-кешектің сол заманға сәйкестігін қатаң талап ететін әлемдік киноиндустрияның ережелерін ескерген болар). Аталмыш фильмдерде қазақ бұқарасының киген сыртқы киімдерінде ою-өрнек атымен жоқ. Ер адамдардың бас киімдері нағыз дәстүрлі үлгімен сырылып тігілген кәдімгі тақиялар. Ендеше, әртістеріміз бен әртүрлі салтанатты шараларда ұлттық киімді насихаттайтын бикештеріміздің киімдерін де осы жолмен жөндеуді тезірек қолға алу керек сияқты.
Көне дәуірлердің киімдері қазақтың ұлттық киімі болып санала ма? Бізде сақ дәуірін, көне түркі дәуірін насихаттаушылар жеткілікті. Алайда дәстүрлі киім нұсқасын нақтылап, оны жалпыға бірдей ортақ үлгі ету үшін сол халықтың әбден қалыптасқан, мәдениеті тұрақтап, гүлденген тарихи кезеңінің үлгілері жетекшілікке алынатынын олардың ұмытпағаны жөн. Жалпы, қазақ деген этнос тарих сахнасына осы атаумен XV ғасырдың аяғына таман шыққанын біз тарихтан білеміз. Ендеше қазақтың дәстүрі, қазақтың киімі деп біз тым ертедегі ғұн тайпаларының киімі мен шаш қою үлгісін алғанымыз қисынға келмейді (мәселен, ғұндар мен түркілерде еркектер ұзын шаш өсірген, бұрым өрген). Олай замандарды шатастыруды «анахронизм» деп атайды. Соңғы кезде «Қазақ халқының ұлттық киімі» деген жаңа кітап-альбом жарық көріпті. Сонда тіпті «ежелгі қимақтардың киімі», «қола дәуір адамдарының киімі» деп таза қиялдан туындаған суреттер беріліпті. Мұндай «плюрализм» басқасын қойғанда, жастарды шатастыруға әкеледі. Шын мәнінде «қазақтың ұлттық киімі» деп шартты түрде Абылай мен Абай заманындағы киімдерді айтуға болады. Және ол кезең туралы нақты құжаттар, суреттер, заттай мұралар жақсы сақталған.
Сосын, географиялық аймақтарға байланысты киім киюдің белгілі айырмашылықтары болғаны рас. «Арғын кимешек», «адай бөрік», «матай тымақ» деген сөздер соны аңғартады. Арнайы мамандар оларды ажыратып берер. Алайда, олар принципті айырмашылықтар емес және ондай ерекшеліктерді әсірелеп, өршітудің еш пайдасы жоқ. Бізге қажет нәрсе – «бір ұлт», «бір жалау» деген сияқты бірыңғай ұлттық киім үлгісі. Яғни халықты, болашақта барлық қазақстандықтарды біріктіре алатын қазақтың ұлттық киімін анықтау мәселесі. Басқа халықтар, шетелдіктер «мынау қазақтың ұлттық киімі ғой» деп бірден тану үшін киімдердің түр-түрін қаптатуды, әсіресе ойдан шығаруды доғарып, бір үлгіге тоқталу керек.
Нәзира НҰРТАЗИНА, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің доценті.